Шерзод Ортиқов: “Ёш ижодкорлар қандай қилиб жаҳонга чиқади?”

Суҳбатдош ҳақда

Шерзод Артиков 1985 йилда Марғилон шаҳрида туғилган.  Фарғона политехника институтини тамомлаган. Асарлари республика матбуотида чоп этилган. Айни пайтда банк соҳасида фаолият юритади. “Марварид ўлкам” адабий танловининг наср йўналиши бўйича ғолиблардан бири.

— Узоқ йиллардан бери ижод қилсангиз-да, ҳикояларингизни шу йилдан халққа тақдим эта бошладингиз, сизни энди таний бошладик, бунга сабаб нима?

— Шу саволни кўпчилик беради. Тўғри, ижод намуналарим 2019 йил баҳордан бошлаб даврий нашрларда, асосан, “Бекажон” газетасида чиқа бошлади. Бунчалик кеч кўриниш берганим ўзимга ҳам ғалати туюлади, гўё ўн йилга кечиккандекман. Лекин буни ўзига яраша сабаблари бор. Йигирма ёш атрофларида ёзган ҳикояларим умуман пичоққа илинмас эди, кейинчалик драматургияга берилиб кетдим. Институтда Навоий, Бобур ва бошқа тарихий шахсларимиз хақида пьесалар ёзардим. Ҳатто Навоий  ҳаётидан олиб ёзилган “Насиҳат” деб номланган пьесам ҳаваскор театр труппаси томонидан институтда 2005 йилда саҳналаштирилган. Ўша пьесаларнинг қўлёзмалари ҳозиргача бор.

Талабалик йилларидан кейин иш фаолиятим билан ўралашиб қолдим. Кейинчалик яна ёзишни бошладим, ўттиз ёшгача анча қоғоз қораладим, ҳар икки-уч ойда “Бекажон”га , “Шарқ Юлдузи”га, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” нашрларига ижод намуналаримни юборардим. Аммо ўша пайтлари муносиб кўрилмаган шекилли, чиқаришмаган. Бу биринчи сабаби. Иккинчи ва муҳим сабаби шунда эдики, мен кўпроқ ўқишим керак деб ҳисоблардим. Ёзувчи кучли билим заҳирасига эга бўлмай туриб ўқишга арзигулик нарса ёзиши қийин. Мен шу йиллар давомида ўзбек мумтоз ва жаҳон адабиётини тинмай мутолаа қилганман. Кўплаб ёзувчиларнинг техникасини, стилистика ва услубини ўрганганман. Қолаверса, ҳаётий тажриба ва ёзувчининг дунёқараши ҳам ўттиз ёшдан бошлаб анча бой ва сермаъно касб этади. Бу эса унинг асарларини муваффақиятли чиқишига замин ҳозирлайди. Шуларни ҳам эътиборга олганман.

— Банк соҳасида ишлайсиз, аммо адабиётга қизишингиз баланд, нега ижодга яқинроқ соҳага ўқиб таълим олмагансиз?

— Бизни пайтимизда аниқ фанларга ихтисослашган лицей-интернатлар кўп эди. Ҳозиргидек адабиётга йўналтирилган ижод мактаблари бўлмаган. Мен ўқиган лицейда аниқ фанларга кўпроқ урғу берилгани сабаб, она-тили ва адабиётга юзаки қараларди. Фақат қизиқишим билан бирор бир адабиётга алоқадор ўқиш йўналишига кира олмасдим. Бунга кучли назарий билим ҳам талаб қилинарди (имтиҳонлардан ўтиш учун). Шу сабаб иқтисодиёт соҳасида ўқидим. Бунга ҳозиргача афсусланаман. Ўзимни соҳамга ҳеч қачон қизиқмаганман.

— Ёзувчилар орасида ашаддий китобхон сифатида ҳам кашф қилдим сизни. Жаҳон адабиётини кўп мутолаа қиласиз, ўзбек адабиётини-чи?

— Жаҳон адабиётини жонимдан ортиқ кўраман ва буни ҳеч қачон яширмаганман. Мен шу йиллар давомида жаҳон адабиётининг ичига кириб кетган бўлсам, ҳануз ташқарисига чиқа олганим йўқ. Ўзбек адабиётини ҳам кам ўқиганман демайман. Йигирманчи ўзбек адабиёти талабалик йилларим билан ажралмаслик, узвийлик касб этган. Қодирий, Ойбек, Абдулла Қаххор, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Ўткир Хошимовларни талабалик йилларимда деярли барча асарларини ўқиб чиққанман. Фақат ҳозирги 21-аср ўзбек адабиётидан кам ўқиганман (жаҳон адабиётидан ҳам албатта) дейишим адолатли бўлади. Асримиз адабиётининг ночор ҳолати бунга сабаб, асримиз адабиётидан қониқиш ҳис қилмайман, руҳимни мудом қийнаётган саволларимга жавоб топа олмайман, маънавий эҳтиёжимни улар худди босолмайдигандек туюлаверади. Назар Эшонқул, Мурод Муҳаммад Дўст, Исажон Султон, Улуғбек Ҳамдам ва Абдуқаюм Йўлдошларни ҳисобга олмаса, бошқа замонавий ўзбек адибларини деярли ўқимаганман. Бунинг яна бир бошқа сабаби ҳам бор. Абдуқаюм Йўлдош ўз интервьюсида айтганидек, ҳозир ўзбек адабиётида бир хиллик кучли, яъни ҳамма бир-бирини такрорлаяпти, холос.

— Адабий муҳитга кириб келгач, бу ерда сизга нима ёқди, нималар ёқмади, қандай тўсиқлар ёки имкониятлар бўлди, бугунги адабий оламимизни қандай тасаввур қилган эдингиз ва хулосалар қандай кечяпти?

— Адабий муҳитга кириб келганимга унча кўп бўлмаган бўлса-да, битта нарса мени қувонтирди. Ижодкорларни ўзаро бир оиладек бўлиб мулоқот қилиши, маслаҳатлашиши ва фикр алмашиши. Биласизми, банкда ишлайман ва у ерда бетоб бўлиб кунлаб ишга чиқмасангиз ҳам биров сизни ҳатто смс орқали йўқлаб қўймайди. Бу адабий муҳитда эса ҳатто ўнлаб, юзлаб километрда узоқда бўлган ва бир-бири билан ҳаётда учрашмаган ижодкорларнинг ҳам бири иккинчисига жони ачийди.

Адабий оламимиздаги тўсиқ ва имкониятлар ҳақида гапирадиган бўлсам, имкониятлар кам деб ўйлайман. Ижодкорлар учун мўлжалланган адабий газета ва журналлар ўнта ҳам чиқмайди. Сайтлар ҳам саноқли экан. Бундай вазиятда ижодкорда мотивация йўқолади деб ўйлайман. Ҳар бир ижодкор айтмоқчи бўлган фикрини ҳикояси, қиссаси ёки шеъри орқали ифодалайди. Булар эса унинг столини устида чанг босиб туриб қолмаслиги, муносибми, ҳалққа тақдим этилиши керак.

 Тўсиқлар ҳамма замон ва маконларда бўлган, шунинг учун уларга алоҳида тўхталиб ўтирмайман. Бу чайналиб кетган мавзу. Фақат битта нарсани айтмоқчиман: ижодкорга баҳо беришда унинг адабиётдаги узоқ йиллик ўрни, номи, чиқарган китобларига ёпишиб олиш нотўғри. Бизда эса шу камчилик бордек. Тушунинглар, шакл эмас, мазмун муҳим. Аслида таниқсиз ёзувчи томонидан бир дона бўлса-да яхши ёзилган ҳикоя, ўнлаб таниқли номларнинг китобларидан кўра “оғирроқ” бўлади. Худди шунингдек, адабиёт ташқарисидаги инсон унинг ичида йиллаб юрган одамдан яхшироқ ҳам ёзиши мумкин.

— Замондош ёзувчилардан кимларнинг ижодини кузатиб борасиз?

— Замондош ёзувчилардан ёш ёзувчиларни назарда тутдингиз шекилли? Ёш носирлардан кўпроқ Жавлон Жовлиев, Рахшона Ахмедова, Холиёр Сафаров, Биби Робия ва сизни кузатиб бораман. Ёш шоирлардан Жонтемир, Шерзод Комил Халил, Шуҳрат Ориф, Хуршид Абдурашид ва Нозима Хабибуллаеваларни.

— Ўқувчиларга тавсия қиладиган бешта севимли китоб номи…

Оноре Бальзак  “Бой берилган хомхаёллар”,

Виктор Гюго “Кулиб турувчи киши”,

Фёдор Достоевский “Телба”,

Генрик Сенкевич  “Ақидасиз”,

Г. Гарсия Маркес  “Бузрукнинг кўзи”.

— Ҳикояларингизда сюжетдан кўра руҳий чизгилар устун туради, хажми ҳам анча узун. Улардан роман нафаси сезилади. Катта асарлар ёзишга уриниб кўрарсиз, балки.

— Ҳикояларимда руҳият чизгилари устун эканини кўпчилик таъкидлайди. Бунга сабаб қуруқ сюжет ва оддий тасвир услубини хушламаслигим. Шундай бўлса, персонажларим орқали одамларни эмас худди жонсиз марионеткаларни тасвирлагандек бўламан. Шунингдек, ташбеҳлар ва метафоралардан ҳам деярли фойдаланмайман. Ўқувчи зерикади булардан.  Руҳиятга кўп урғу беришимга келсак, бу Достоевский ва Камюнинг таъсири деб ўйлайман.

Роман ёзиш ҳақидаги саволингизга ижобий жавоб бераман. Бу менинг орзум. Ҳозир менда ҳаётий тажриба бор, ёзсам ҳам бўлади. Ҳатто ёзишни бошлаганман (сизга биринчи бўлиб айтяпман). “ Мона Лиза табассуми” деб номланган роман. Ёзги таътил пайтимда саксон варақча ёзилган. Кейин иш фаолиятимдан ортмадим, эндиликда соғлиғим билан боғлиқ муаммолар буни давом эттиришимга тўсқинлик қиляпти. Насиб қилса, кейинги йилни охирига тугатаман. Фақат чиқарадиган мард нашриёт бўлса бўлди.

— Ўзбек адабиёти электрон журналининг драматургия бўлими муҳаррири сифатида бугунги жаҳон ва ўзбек спектакллари ҳақда нима дея оласиз?

— Бизда драматургия “ухлаяпти”. Буни очиқ айтаман. Миллий ёки Муқимий театрида охирги йилларда саҳналаштирилаётган пьесалар маиший мавзудаги, анча саёз ёзилган ва бачканалик устун бўлган драматик асарлар. Сюжет бор холос-да. Ўша театрларда яқингача саҳналаштирилган Шекспир, Гунтекин, Эдуардо Де Филппо, Вина Дельмарларнинг пьесалари билан юқоридагиларнинг саҳна кўринишини четдан кузатган исталган зиёли одам бу фикримни тасдиқлаши мумкин. Менимча, Ўзбек насри билан бирга Ўзбек драматургиясини ҳам туртиб-суртиб тараққий этиш пайт келди. Лекин ёшларнинг орасида пьеса ёзишга умуман қизиқиш йўқ, шу мени хафа қилади. Катталар эса бир қолипга, аниқроғи савияси паст томошабиннинг дидига мослашиб улгурган. Шуларни ўйласам Миллий руҳдаги театримизнинг келажагидан хавфсирайман. Театрга бораётган томошабинларнинг камлиги ҳам яна битта оғир муаммо. Шу озчилик томошабинни ушлаб қолиш учун ҳам уларнинг дидига мос пьесалар саҳналаштирилаётгандек ўзбек драматургиясида. Гоголни томошабин даражасига тушириб бўлганимизга анча бўлган. Энди мазкур даражадаги театрга Беккетнинг “Годони кутиб” ёки Ионесконинг “Курсилар” пьесасини тақдим этсангиз, шу озчилик қисмдан ҳам айриласиз. Дангал қилиб айтганда шундай.

— Ўзбек адабиёти дунёга чиқиши учун нима етишмайди, деб ўйлайсиз? Иқтидор, реклама, эътибор…

— Биласизми, нега рус классик адабиёти бутун дунёда ҳалигача севиб ўқилади? Чунки у ердаги адиблар бири иккинчисини такрорламайди, уларнинг  ҳар бири новатор ва ўз услубига эга, шунингдек умумбашарий мавзуларда ёзишган. Гоголь, Тургенев, Достоевский, Толстой, Чехов — шуларнинг бири иккинчисига ўхшайдими? Йўқ, албатта. Француз ёки олмон адабиёти ҳақида ҳам шу фикрларни айтишим мумкин. Биздаги ҳозирги авлодда эса (катта ёзувчилар ҳақида гапиришни истамайман) услуб деярли сезилмайди, айтмоқчи бўлинган фикрлар ўхшаш, сюжетга урғу кучли, руҳият силаб-сийпаб ўтилган, табиат манзаралари ва ташбеҳлар билан қоғоз тўлдириш урфга айланган, умумбашарий мавзулар айримларимизда, шунда ҳам бармоқ билан санарли қисмимизда мавжуд, холос.

Демак, ўзбек адабиёти жаҳонга чиқиши учун бизга биринчи навбатда новаторлик етишмайди. Иккинчидан, Ёзувчилар уюшмасининг бу борадаги фаоллиги сезилмайди. Ижод фонди орқали иқтидорли ижодкорни биринчи китоби чиқарилади-да, у ёғига ўз аравангни ўзинг тортавер қабилида иш юритилади. Кейинги фаолиятида қўллаб қувватлашни сезмайдиям бечора ва охири бир порлаб сўнади. Кейин эса…  ё рўзғор ташвиши билан овора бўлиб, ё ижоддан совиб ўзини бошқа соҳага уради, шу битта китоби адабиётдан эсдалик бўлиб қолади унга. Бу битта истеъод йўқ қилинди дегани. Шундайлар йўқ деб ўйлайсизми ҳозир? Бор ва оз эмас.

Уюшма бўлса, ўзининг аъзолари бўлган катта ёшдаги ёзувчиларнинг китобларини чиқаришга бел боғлаш билан овора. Тунов куни 30 та ёш ижодкорнинг суратларини сайтингизга жойладингиз. Шулардан нечтасини уюшма аъзоликка қабул қилган? Мен уларнинг ичидан Фозил Фарҳодни уюшмага аъзолигини биламан, холос. Ваҳоланки, қолганлар ҳам қирқ ёшга қараб кетяпти, лекин аъзоликка ҳануз қабул қилинмаган. Уларнинг орасида  икки ё учта китобини ит азобида, қийинчиликлар эвазига чиқарганлар бор.

Уюшма ҳам, нашриётлар ҳам жаҳонга чиқишдан кўра чиқмаслиги аниқ бўлиб улгурган катта ёшдаги ёзувчилар билан овора бўлишса, эртага бу ёш ижодкорлар қандай қилиб жаҳонга чиқади? Шу саволни ким ўзига беряпти. Битта китоби уч-тўрт йилда нашриётдан чиқса (чиқса ўшандаям), гонорар аянчли ҳолатда бўлса, уюшма “биринчи китобим” лойиҳасидан кейин уларни унутиб юборса, улар қайси дастаклар эвазига жаҳонга чиқади?

 Учинчидан, жаҳонга чиқиш учун ўша миллат адабиётида  бадиий таржима ҳам фаол йўлга қўйилган бўлиши керак. Бизда чет эл адабиётларининг таржималари учяпти. Мен бизнинг ижод намуналарининг чет тилларига таржималарини назарда тутяпман бу билан. Назаримда, буни  ҳам Ёзувчилар уюшмаси ўз зиммасига олиши керак. Ижодкорларнинг муносиб деб топилган ҳикоя ва романларини чет тилларига таржима қилиш ва у ердаги нуфузли журналларда эълон қилдиришга уюшма бош-қош бўлиб, зиммасига олса бўлади, бунга бюджетдан уюшмага ҳар йили ажратилган маблағлар кифоя қилади. Ёзувчи эса бир ўзи ҳеч нарса қила олмайди, чунки ёлғиз отнинг чанги чиқмайди.  Шунда бу ёшларни жаҳон адабиёти танийди, жаҳон адабий муҳитининг назарига тушади. Шунда эҳтимол биздан ҳам Нобель мукофоти лауреатлари, Гонкур ва Дублин ҳалқаро адабиёт мукофотлари совриндорлари чиқар. Бизга бевосита шундай тарғибот керакда. Акс холда, ҳар йили кузда бошқа давлат ёзувчиларини (ўшалар ҳам биздан ортиқ ёзмайди) Нобель олганини даврий нашрларимизда оғзимиз очилиб-очилиб эълон қилаверамиз.

— Мен ҳам паспортда Ибрагимоваман, аммо ижодимга русча шарифни олиб кирмадим. Нима учун шарифингизни Ортиқов деб эълон қилмайсиз?

— Саволингиз ҳам, танқидлар ҳам ўринли. Аслида мен исмим ёнида отамнинг исмларини биргаликда қўллашни ўйлаганман. Фақат бирданига тахаллус қўллаш менга қандайдир эриш туюлган. Балки насиб қилса вақт ўтиб, навбатдаги ижод намуналаримда шундай қиларман. Шунда бу муаммо ўз-ўзидан ечилади деган умиддаман.

— Суҳбат учун ташаккур. Сиздан яна яхши асарлар кутиб қоламиз.

— Эътиборингиз учун ташаккур! Адабий сайтингизнинг келгусидаги фаолиятига омад ва зафарлар тилаб қоламан!

Муаллифнинг электрон китобини юклаб олинг:

Нодирабегим Иброҳимова суҳбатлашди.