IV 1807 yil. Jeneva
Baden-Badenni tark etishimiz bilan chet eldagi hayotimizning notinch davrlari ham tugadi. Bizni odatdagidek mehribon dahomiz – “Rus xabarnomasi” muharrirlari qutqarib qoldi. Ammo pul yetishmasligidan bizda juda ko‘p qarzlar va ipoteka kreditlari to‘planib qolgandi va deyarli barcha olingan pullarimiz ularni to‘lashga ketdi. Men uchun eng haqoratlisi, erimning qimmatbaho to‘y sovg‘asini, olmos va yoqut ko‘zli sirg‘alarni qaytarib ololmadim va ular abadiy g‘oyib bo‘ldi.
Avvaliga erim va men Badenni tark etib, Parij yoki Italiyaga borishni orzu qilgan edik, ammo mavjud mablag‘ni hisoblab chiqib, vaziyat yaxshilanganda janubga ko‘chib o‘tishga umid qilib, bir muddat Jenevada yashashga qaror qildik. Jenevaga ketayotib, erim kimdandir eshitgan muzeydagi rasmni ko‘rish maqsadida Bazelda bir kun to‘xtadik. Xans Xolbeynning ushbu rasmida Iso Masih g‘ayriinsoniy qiynoqlarga chidagan, xochga ilingan va shu alpozda chirishga mahkumligi tasvirlangandi. Uning shishgan yuzi qonli yaralar bilan qoplangan, tashqi ko‘rinishi dahshatli edi. Surat Fyodor Mixaylovichda katta taassurot qoldirdi va u xuddi hayratda qolgandek uning oldida to‘xtab turdi. Lekin men rasmga qaray olmadim: taassurotim juda og‘ir edi, ayniqsa boshqorong‘u ahvolimda, shunga boshqa xonalarga o‘tdim. O‘n besh-yigirma daqiqadan keyin qaytib kelganimda, Fyodor Mixaylovich xuddi kishanlangandek surat oldida turishda davom etganini ko‘rdim. Uning hayajonlangan yuzida shunday qo‘rqinchli ifoda bor ediki, men buni tutqanoq xurujining dastlabki daqiqalarida bir necha bor ko‘rganman. Asta-sekin erimning qo‘lidan ushlab, boshqa xonaga olib kirdim va o‘rindiqqa o‘tirdik. Yaxshiyamki, bu sodir bo‘lmadi: Fyodor Mixaylovich tinchlandi va muzeydan chiqib, uni hayratda qoldirgan rasmni ko‘rish uchun yana kirishni talab qildi.
Jenevaga yetib kelganimizdan so‘ng, biz mebel bilan jihozlangan xonani qidirish uchun o‘sha kuni yo‘lga chiqdik. Barcha asosiy ko‘chalarni aylanib chiqdik, ko‘plab mebelli ijara uylarni ko‘zdan kechirdik, hech qanday ijobiy natija bo‘lmadi: xonalar bizning imkoniyatlarimizdan tashqarida yoki juda gavjum , bu mening holatimda noqulay edi. Faqat kechqurun biz o‘zimizga juda mos keladigan kvartirani topishga muvaffaq bo‘ldik. U Guillaum Tell va Bertelliyer ko‘chalarining burchagida, ikkinchi qavatda bo‘lib, ancha keng va o‘rta oynasidan Rona va Jan-Jak Russo oroli ustidagi ko‘prik ko‘rinib turardi. Bizga shuningdek, kvartiraning bekalari – ikkita keksa ayollar yoqdi. Ularning ikkalasi ham bizni shunday samimiy kutib olishdi, menga shunchalik mehribonlik qilishdiki, biz ikkilanmasdan shu yerga o‘rnashib oldik.
Biz Jenevadagi hayotimizni arzimas mablag‘ bilan boshladik: bekalarga bir oy uchun oldindan to‘laganimizdan so‘ng, kelganimizning to‘rtinchi kuni bizda bor-yo‘g‘i o‘n sakkiz frank qolgan edi, lekin biz ellik rubl chamalagan edik. Ammo mayda-chuyda pullar bilan ovora bo‘lib, ular tugab qolsa, mol-mulkimizni garovga olib yashashga o‘rganib qolganmizki, hayot, ayniqsa, so‘nggi muammolarimizdan so‘ng ham baribir biz uchun juda yoqimli bo‘lib tuyulardi.
Bu yerda, xuddi Drezdendagidek, eski tartibimiz o‘rnatildi: Fyodor Mixaylovich tunda ishlab, o‘n birda turadi; u bilan nonushta qilgandan so‘ng, men Fyodor Mixaylovich ishlayotgan paytda shifokor tomonidan tayinlangan sayrga chiqardim. Soat uchda biz tushlik qilish uchun restoranga borardik, shundan keyin men dam olishga chiqar, erim esa meni uyga qaytganimdan so‘ng, du Mont-Blan ko‘chasidagi rus gazetalari sotiladigan kafega borar va ikki soat vaqt o‘tkazardi. Xorijiy gazetalarni ham o‘qirdi. Kechqurun, soat yettida, biz uzoq sayrga chiqardik va charchamaslik uchun tez-tez hashamatli do‘konlarning yorug‘ yoritilgan derazalari oldida to‘xtar va Fyodor Mixaylovich menga olib beradigan zargarlik buyumlarini ko‘rsatardi. Rostini aytsam, erimning badiiy didi bor va u tanlagan taqinchoqlar juda chiroyli edi.
Oqshom yangi asarini o‘qib berish yoki fransuzcha kitoblar mutolaasi bilan o‘tar va turmush o‘rtog‘im e’tiborimni turli yozuvchilarning asarlariga qaratmay, birorta muallifning asarlarini muntazam ravishda o‘qib, o‘rganishimga undardi. Fyodor Mixaylovich Balzak va Jorj Sandning iste’dodlarini yuqori baholardi va men ularning barcha romanlarini asta-sekin qayta o‘qib chiqdim. Sayohat chog‘ida kitobxonligim haqida suhbatlashardik, turmush o‘rtog‘im o‘qigan asarlarining barcha afzalliklarini menga tushuntirib berardi. Boyagina bo‘lgan voqeani unutgan Fyodor Mixaylovichning o‘zi sevgan bu ikki muallifning romanlari syujeti va qahramonlarining ismlarini qanday jonli eslab qolganiga hayron bo‘lardim. Esimda, turmush o‘rtog‘im “Gorio ota” romanini, “Bechora ota-ona” dostonining birinchi qismini alohida qadrlardi. Fyodor Mixaylovichning o‘zi 1867-68 yilgi qishda Viktor Gyugoning mashhur romanini qayta o‘qib chiqdi: “Xo‘rlanganlar”.
Jenevada deyarli tanishlarimiz yo‘q edi. Fyodor Mixaylovich har doim yangi tanishlar orttirishda juda tirishqoq edi. Birinchi Jenevada taniqli bo‘lgan shoir, Gersenning do‘sti N. P. Ogarev bilan uchrashdi, ular bir paytlar ham ko‘rishishgandi. Ogarev biznikiga tez-tez kelib turar, kitoblar va gazetalar olib kelardi, ba’zida hatto o‘n frank qarz ham berardi, biz uning qarzini tez qaytarib berdik. Fyodor Mixaylovich bu samimiy shoirning ko‘p she’rlarini yuqori baholagan va uni ko‘rganimizdan ikkimiz ham doim xursand bo‘lganmiz. O‘sha paytda juda keksa odam bo‘lgan Ogarev men bilan ayniqsa do‘stona munosabatda bo‘ldi, juda mehribon edi va hayratlanarli darajada menga yosh qizchadek qarardi, lekin men o‘sha paytda chindanam shunday edim. Afsuski, uch oydan keyin bu mehribon va yaxshi odamning tashriflari to‘xtadi. Baxtsizlik yuz berdi: shahar tashqarisidagi villasiga qaytib kelgan Ogarev epilepsiya bilan og‘rigan va yo‘l chetidagi ariqga tushib, oyog‘ini sindirgandi. Bu kechki payt sodir bo‘lganligi va yo‘l kimsasiz ekani sababli, bechora Ogarev ertalabgacha ariqda yotib, qattiq shamollab qoldi. Do‘stlari uni davolash uchun Italiyaga olib ketishdi va shu tariqa biz Jenevada uchrashish va suhbatlashish yoqimli bo‘lgan yagona tanishimizdan ayrilib qoldik.
1867 yil sentyabr oyining boshida Jenevada Tinchlik Kongressi bo‘lib o‘tdi, uning ochilishiga Juzeppe Garibaldi keldi. Uning kelishiga katta ahamiyat berildi va shaharda ajoyib ziyofat tayyorlandi. Erim bilan men ham du Mont-Blan ruyega bordik. Uylar gullar va bayroqlar bilan bezatilgan, yo‘lda ko‘plab odamlar to‘plangandi. Garibaldi o‘zining asl libosida, xalqning jo‘shqin olqishlariga javoban o‘rnidan turib, vagonga minib, kepkasini silkitdi. Biz Garibaldini juda yaqindan ko‘rishga muvaffaq bo‘ldik va erim italyan qahramonining juda chiroyli chehrasi va mehribon tabassumini eslab qoldi.
Tinchlik kongressiga qiziqib, uning ikkinchi majlisiga bordik va ikki soat davomida ma’ruzachilarning nutqlarini tingladik. Ushbu nutqlar Fyodor Mixaylovichda og‘riqli taassurot qoldirdi. Afsuski, biz tez orada Jenevani doimiy yashash joyi sifatida tanlaganimizdan tavba qilishga majbur bo‘ldik. Kuzda bis deb ataladigan o‘tkir bo‘ronlar boshlandi va havo kuniga ikki-uch marta o‘zgarib turdi. Bu o‘zgarishlar erimning asablariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi va tutqanoq xurujlari tez-tez ro‘y berdi. Bu holat meni juda xavotirga soldi va Fyodor Mixaylovich, eng muhimi, ishga kirishish vaqti tushkunlikka tushardi, tez-tez kasallanishi ijodga xalaqit berardi.
1867 yil kuzida Fyodor Mixaylovich reja tuzib chiqish va 1868 yilgi “Rus xabarnoma”sining birinchi sonlari uchun mo‘ljallangan “Telba” romanini yozish bilan band edi. Romanning g‘oyasi qadrli va suyukli – ijobiy go‘zal odam obrazini tasvirlash edi, lekin bu vazifa Fyodor Mixaylovichga o‘lchovsizdek tuyuldi. Bularning barchasi erimni g‘azablantirardi. Afsuski, bunga A.N.Maykovga yo‘llagan maktubida yozganidek, u bilan butunlay yolg‘izlikda, “shilliq orolda” yashashdan qanday zerikmasligim haqidagi xavotirli, mutlaqo asossiz bo‘lsa-da, tashvishli fikrlari qo‘shildi. Men uni qanchalik ko‘ndirishga urinmayin, juda baxtli ekanligim va hech narsaga muhtoj emasligim, shunchaki u bilan yashashim va uni yaxshi ko‘rishimga ishontirmayin, gaplarim unchalik ta’sir qilmadi va u nega Parijga ko‘chib o‘tishga pulimiz yo‘qligi, menga teatr va Luvrga tashrif buyurish kabi o‘yin-kulgilarni ravo ko‘rolmaganidan o‘kinardi. O‘shanda erim meni yaxshi bilmasdi!
Bir so‘z bilan aytganda, Fyodor Mixaylovich qattiq tushkunlikka tushib qoldi, keyin men uni qayg‘uli o‘ylaridan chalg‘itish uchun Sakson les Bainsga yana ruletkada omadini sinab ko‘rish taklifini berdim. (Sakson les Bains Jenevadan besh soatlik masofada joylashgan; o‘sha paytda biz tomonda mavjud bo‘lgan ruletka allaqachon yopilgandi.) Fyodor Mixaylovich mening fikrimni ma’qulladi va 1867 yil oktyabr-noyabr oylarida bir necha kunga Saksonga jo‘nab ketdi. Men kutganimdek, uning ruletka o‘yinidan topgan daromadi yaxshi bo‘lmadi, lekin natijasi ijobiy kechdi: joyni o‘zgartirish, sayohat va qayta boshdan kechirilgan notinch taassurotlar uning kayfiyatini tubdan o‘zgartirdi. Jenevaga qaytib, Fyodor Mixaylovich ishtiyoq bilan ishga kirishdi va yigirma uch kun ichida “Rus xabarnomasi” gazetasining yanvar soni uchun oltita bosma taboq matn (93 bet) yozdi.
Fyodor Mixaylovich “Telba” romanining yozma qismidan norozi bo‘lib, birinchi qismi u uchun muvaffaqiyatli bo‘lmaganini aytdi. Aytgancha, erim har doim o‘ziga nisbatan haddan tashqari qattiqqo‘l bo‘lgan va asarlari kamdan-kam hollarda o‘zi tomonidan maqtovga sazovor bo‘lardi. Fyodor Mixaylovich ba’zan o‘z romanlari g‘oyalariga qoyil qolar, ularni yaxshi ko‘rar va uzoq vaqt xotirasida saqlardi, lekin deyarli har doim, juda kamdan-kam istisnolardan tashqari, bu g‘oyalarni asarlarida gavdalanishidan norozi edi.
Esimda, 1867 yilning qishida Fyodor Mixaylovich o‘sha paytda shov-shuv bo‘lgan Umetskiy sudining tafsilotlari bilan juda qiziqdi. U sud qahramoni Olga Umetskayani o‘zining yangi romanining qahramoniga aylantirish niyatida edi. U bizning Peterburgda bo‘lmaganimizdan juda afsusda edi, chunki bu jarayonga o‘z so‘zi bilan javob bergan bo‘lar edi.
O‘sha yilning qishida Fyodor Mixaylovich yaqinda amalda qo‘llanilgan hakamlar hay’ati faoliyatiga nihoyatda qiziqqanini ham esladim. Ba’zan u hatto ularning adolatli va asosli jumlalaridan zavq va mehrga to‘lib, menga gazetalardan o‘qigan va sud hayotiga oid barcha ajoyib narsalarni xabardor qilardi.
Vaqt o‘tib biz hayotimizda kutgan muhim voqea – birinchi farzandimizning tug‘ilishi xavfsiz tarzda amalga oshadimi, degan xavotirlar bilan band edik. Bu yaqinlashib kelayotgan voqea bizning fikrlarimiz va orzularimizning asosiy yo‘nalishi edi va biz ikkalamiz ham bo‘lajak chaqalog‘imizni juda yaxshi ko‘rardik. Umumiy kelishuvga ko‘ra, agar qiz bo‘lsa, u erimning sevimli jiyani Sofiya Aleksandrovna Ivanova sharafiga, shuningdek, Sonechka Marmeladova xotirasiga Sofiya (men erim xohlaganidek Anna deb atashdan bosh tortdim) deb nom berishga qaror qilindi. Agar o‘g‘il tug‘ilsa, uni erimning sevimli akasi Mixail Mixaylovich sharafiga Mixail deb atashga ahd qildik.
Kuchli minnatdorchilik tuyg‘usi bilan Fyodor Mixaylovich mening hozirgi ahvolimga qanchalik sezgir va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lganini, menga qanday g‘amxo‘rlik qilganini, har qadamda menga zararli bo‘lgan harakatlardan ogohlantirganini eslayman, tajribasizligim uchun men bularga ahamiyat bermasdim. Eng mehribonim onam ham meni qadrdon erim kabi himoya qila olmasdi.
Jenevaga kelganimizda Fyodor Mixaylovich pul bo‘lishi bilan eng yaxshi akusherga borishimni talab qildi va undan meni o‘z nazorati ostiga oladigan va har hafta tashrif buyuradigan hamshira tavsiya qilishni so‘radi.
Mening ahvolimdan xavotirlanib, xursand qilishni xohlab, Fyodor Mixaylovich onamni uch oyga biznikiga kelishlarini so‘rashga qaror qildi. Uyimni juda sog‘ingandim, mendan xavotirda bo‘lgan onam ham bajonidil kelishga rozi bo‘ldi, lekin unga tegishli bo‘lgan uylarni boshqarish ishlarini tartibga solish uchun vaqt berishimni so‘radi, bu esa biroz qiyinchiliklar tug‘dirdi.
1867 yil dekabr oyining o‘rtalarida, mening yengil bo‘lishimni kutib, Anglikan cherkovi yaqinidagi du Mont-Blank ko‘chasidagi boshqa kvartiraga ko‘chib o‘tdik. Bu safar biz ikkita xona oldik, ulardan biri juda katta, to‘rtta derazasi cherkovga qaragan edi. Kvartira birinchisidan yaxshiroq edi, lekin biz mehribon keksa sobiq bekalarimiz borasida ko‘p pushaymon bo‘lishimiz aniq edi. Yangi egalarimiz doimo yo‘q bo‘lar va uyda faqat bitta xizmatkor qolardi, u Shveysariyada tug‘ilgan, fransuz tilini ozroq tushunar va menga hech narsada yordam bera olmasdi. Shuning uchun, Fyodor Mixaylovich bolaga va menga g‘amxo‘rlik qilish uchun hamshira olishga qaror qildi.
Roman yozish va boshqa tashvishlar, uzluksiz umumiy ishlar bilan qish biz uchun tezda o‘tib ketdi va 1868 yil fevral oyi yetib keldi, o‘shanda biz orzu qilgan voqea sodir bo‘ldi.
Yil boshida Jenevada ob-havo yaxshi edi, lekin fevral oyining o‘rtalaridan boshlab to‘satdan o‘zgardi va har kuni bo‘ronlar boshlandi. Ob-havoning keskin o‘zgarishi, odatdagidek, Fyodor Mixaylovichning asabiga salbits ta’sir ko‘rsatdi va qisqa fursat ichida ikki marta tutqanoq xurujiga uchradi. Ikkinchisi juda kuchli, uni 20 fevralga o‘tar kechasi tutdi va u shunchalik kuchini yo‘qotdiki, ertalab zo‘rg‘a oyoqqa turdi. Uning uchun kun benaf o‘tdi, juda zaifligini ko‘rib, erta yotishga ko‘ndirdim, soat yettida uxlab qoldi. U uyquga ketganidan keyin bir soatdan kamroq vaqt o‘tgach, men og‘riqni his qildim, u lekin har soatda kuchayib borardi. Og‘riqlar xarakterli bo‘lganligi sababli, men tug‘ish yaqinlashayotganini angladim. Taxminan uch soat og‘riqlarga chidadim, lekin oxir-oqibat yordamsiz qolishimdan qo‘rqa boshladim va kasal erimni bezovta qilganimdan qanchalik afsuslansam ham, uni uyg‘otishga qaror qildim. Va shu maqsadda uning yelkasiga ohista tegdim. Fyodor Mixaylovich tezda yostiqdan boshini ko‘tarib so‘radi:
– Senga nima bo‘ldi, Anechka?
– Boshlanganga o‘xshaydi, juda qiynalyapman! – dedim.
– Senga qanday achinaman, azizim! – erim ayanchli ovozda dedi va birdan yostiqqa boshini tashlab, bir zumda uxlab qoldi. Uning samimiy muloyimligi va ayni paytda mutlaqo nochorligi meni qattiq hayratda qoldirdi. Men Fyodor Mixaylovichning shunday ahvolga tushib qolgani, uzoq uyqu parchalanib ketgan asablarini mustahkamlashga imkon bermasa, yangi huruj boshlanishi mumkinligini angladim. Uy egalari, odatdagidek, yo‘q edi (ular har kecha ertalabgacha qandaydir yig‘ilish o‘tkazdilar), xizmatkorga murojaat qilish behuda edi. Yaxshiyamki, og‘riq biroz susaydi va men imkon qadar chidashga qaror qildim. Ammo qanday dahshatli tunni o‘tkazdim: cherkovni o‘rab turgan daraxtlar dahshatli shovqin qilar, shamol va yomg‘ir derazalarni taqillatar, ko‘chada chuqur zulmat xukmron edi. Ochig‘i, meni butunlay yolg‘izlik va nochorlik hissi ezdi. Hayotimning mana shunday og‘ir damlarida yonimda birorta ham yaqin qarindoshim bo‘lmagani, yagona himoyachim – erimning o‘zi nochor ahvolda ekani menga naqadar achchiq tatirdi. Men g‘ayrat bilan ibodat qila boshladim va ibodat yiqilishimdan asrab qoldi.
Ertalab og‘riqlar kuchayib ketdi va taxminan soat yettilarda Fyodor Mixaylovichni uyg‘otishga qaror qildim. U ancha tetik uyg‘ondi. Tun bo‘yi azob chekkanimni bilgach, juda qo‘rqib ketdi, uni erta uyg‘otmaganim uchun meni tergadi va darhol kiyinib, Barro xonimning oldiga yugurdi. U yerga borgach, xizmatkor Barro xonim mehmondan endi qaytganini aytib, uni uyg‘otishni xohlamadi. Keyin Fedor Mixaylovich qo‘ng‘iroq qilish yoki derazalarni sindirishda davom etishi bilan tahdid qildi. Xonim uyg‘ondi va bir soatdan keyin erim uni olib keldi. O‘zim bilmagan holda qilgan ko‘p ishlarim uchun undan tanbeh eshitishimga to‘g‘ri keldi va u meni beparvoligim tug‘ish jarayonini sekinlashtirishini aytdi. U shuningdek, yetti-sakkiz soatdan keyin tug‘ishimga ishontirdi va shu vaqtgacha kelishga va’da berdi. Fyodor Mixaylovich garde-maladega bordi va biz katta qo‘rquv va umidsizlikda nima bo‘lishini kuta boshladik. Va’da qilingan soatda Barro xonim kelmadi va erim yana uning yoniga ketdi. Ma’lum bo‘lishicha, u do‘stlari bilan kechki ovqatga stansiya yaqiniga ketgan ekan. Fyodor Mixaylovich ko‘rsatilgan manzilga borib, undan kelishini talab qildi. Xonim menga maslahat berib, kechki ovqatga qaytib ketdi; men azoblanishda davom etdim, Fyodor Mixaylovich esa menga qarab battar azob chekardi. U soat to‘qqizdan keyin ortiq chiday olmadi, Barroni lotoreya o‘ynayotgan do‘stlari yoniga tag‘in bordi va men juda qiynalayotganimni, agar u borib, to‘shagim yonida turmasa, yomon bo‘lishini aytib tahdid qildi. Barro xonim o‘zining qiziqarli o‘yinidan uzoqlashganidan norozi edi va buni menga aytib, bir necha bor qo‘shib qo‘ydi: “Oh, bu ruslar, bu ruslar!!”.
Fyodor Mixaylovich uni tinchlashtirish uchun ajoyib kechlik tashkillashtirdi, dasturxonga turli gazaklar, shirinliklar va vino qo‘ydi. Men ham akusherning shu yerda ekanidan xotirjam bo‘ldim, erimni kerakli narsalar uchun do‘konga jo‘natib uni og‘ir xayollardan xalos qildi. Mening o‘zimning dardim yetmagandek, Fyodor Mixaylovichning tutqanog‘i tutib qolishini o‘ylab havotirda edim. Uning yuzi shunchalik o‘zgarib ketgandiki, ba’zan yig‘lardi, men esa o‘lim va hayot orasida turardim, hislarim va tuyg‘ularim qorishib ketdi, agar menga nimadir bo‘lsa u qanchalik dahshatga tushishini o‘ylab battar vahmim ortardi. O‘shanda aziz turmush o‘rtog‘im bor kuchi bilan men va go‘dagimiz salomatligi uchun tirishayotganini angladim. Katta umid va matonat bilan Fyodor Mixaylovich biz uchun tirgak bo‘lib turardi. Balki erimdan bezovtaligim va havotirim tug‘ish jarayonini sekinlashtirgandir: bu gapni Barro xonim ta’kidladi, shuning uchun erimni xonaga kirishini ma’n qildi, xotiningiz siz tufayli ko‘zi yorishi qiyinlashyapti, dedi. Fyodor Mixaylovich uzr so‘rab tark etdi, men esa dard chekib undan havotir olardim va xizmatchimizdan erimga boxabar bo‘lib turishini so‘radim. Xizmatchi u tizzalab o‘tirgancha chuqur sukutda iltijo qilyapti, qo‘llari bilan yuzini yopib olgan deb aytdi. Og‘riqlarim soat sari kuchayib borardi; men vaqti bilan xushimni yo‘qotar, o‘zimga kelganimda menga tikilib turgan xizmatchimizning qop qora ko‘zlarini ko‘rar va qayerda ekanimni anglolmay alahsirardim. Nihoyat, saxar soat beshlarda, 22 fevral kuni (hozirgi taqvim bo‘yicha) barcha azoblarim tugadi, qizimiz Sonya dunyoga keldi. Fyodor Mixaylovich keyinroq menga tuni bilan ibodat qilib chiqqani, baqirganlarimni dahshat bilan tinglaganini so‘zladi. U qichqirig‘im yosh bolanikidek eshitilgani va quloqlariga ishonmaganini aytdi, keyin esa bu yig‘i go‘dakniki ekanini anglab quvonchdan sakrab o‘rnidan turgani, qulflangan eshikni qattiq tortib ichkariga otilgani va yana tizzalab yotoqqa yetib kelgani, qo‘llarimni o‘pganini ham tasvirlab berdi. Men ham og‘riqlarim yakuniga yetganidan o‘ta baxtiyor edim. Ikkimiz ham kuchli hayajonda edik, boshida o‘g‘il-qiz ekanini ham bilmadik, keyin ayollardan biri “O‘g‘ilmi?” deb so‘raganini eshitdim, ikkinchisi esa “Qizaloq, shiringina qizcha” deb javob berdi. Lekin erim ikkimizga o‘g‘ilmi-qiz ekanini ahamiyati yo‘q edi, juda baxtli edik, to‘ng‘ich farzandimiz dunyoga kelganidan, orzumiz ushalganidan osmonlarda uchardik.
Barro xonim go‘dakni o‘rab, qizaloq bilan tabrikladi va uni katta oq savatga joylashtirib bizga berdi. Fyodor Mixaylovich Sonyani o‘pib qo‘ydi va dedi: «Anya, qara, u qandayin ajoyib!» men ham cho‘qindim va qizimni o‘pib, erimning shodligi va xotirjam yuziga boqib uni anchadan beri bunaqa mamnun ko‘rmaganimni esladim.
Fyodor Mixaylovich xursandchilikdan Barro xonimni quchoqlab oldi, xizmatchimizning esa qo‘lini mahkam qisib qo‘ydi. Akusher ayol menga o‘z tajribasi davomida hecham go‘dakning otasini bunaqa hayajon va xursandchilikda ko‘rmaganini aytdi, erim tinmay “O, sizga rahmat, rahmat!” deb qaytarardi. Xizmatchini dorixonaga jo‘natdi, o‘zi esa yonimda o‘tirdi. (“Iblislar” romanida Shatovning xotinini ko‘zi yorish sahnasida u mana shu taassurotlarini ham ifodalab ketgan).
Barro xonim Fyodor Mixaylovichga bolaning otasi shaxsan o‘zi politsiyaga borib tug‘ilganlik haqida guvohnoma olishi kerakligini aytdi. Agar o‘z vaqtida olmasa, jarima to‘lashga to‘g‘ri kelishini, hatto qamalishi mumkinligidan ogohlantirdi. Fyodor Mixaylovich ertasiga aytilgan manzilga yo‘l oldi va u yerda to‘rt soat qolib ketdi, men esa rosa havotir oldim; hasta bo‘lgani uchun xayolimga har xil o‘ylar keldi.
Nihoyat, Fyodor Mixaylovich qaytdi va quvonch bilan bo‘lgan voqeani so‘zlab berdi. Ma’lum bo‘lishicha, politsiyaga borganida, unga yangi tug‘ilgan chaqaloqning otasi o‘zi bilan ota-onasining shaxsini ham, voqeani ham tasdiqlay oladigan ikkita guvoh olib kelishi kerakligini aytishgan. Fyodor Mixaylovich xodimga o‘zining xorijlik ekanligini, Jenevada tanishlari yo‘qligini tushuntira boshlagan, lekin xodim quloq ham solmagan va keyingi arizachiga yuzlangan. Katta hayrat bilan Fyodor Mixaylovich muassasani tark etadi va eshik oldida navbatchi bo‘lgan serjantdan maslahat so‘raydi. U guvoh sifatida ishtirok etishini taklif qilib, erimni darrov qiyin vaziyatdan olib chiqadi, lekin shu bilan birga uning o‘rniga boshqa serjant kelmaguncha xizmat joyini tark etolmasligi va bir yarim soat kutishlarini kerakligini aytadi. Fyodor Mixaylovich ikkinchi guvohni qayerdan izlashni so‘raganida, serjant bir o‘rtog‘ini taklif qiladi. Ish siljidi, biroq kutish kerak edi, Fyodor Mixaylovich serjantning maslahati bilan xiyobondagi skameykaga o‘tirib, qancha vaqt uyga qaytolmay qolishini dahshat bilan o‘ylaydi. Belgilangan vaqtda serjant ikkinchi guvohning oldiga borib, uni olib keladi va uchalasi – turmush o‘rtog‘im va ikki nafar serjant arizalarni qabul qilish bo‘yicha mas’ul xodimga yuzlanishadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqning otasi va guvohlarning ko‘rsatmalari yozib olinishi, bayonnoma tuzilishi, guvohnoma tayyorlanishiga ancha vaqt ketadi. Ishni tugatib, Fyodor Mixaylovich xayrixoh serjantdan yo‘qotilgan vaqt uchun undan va o‘rtog‘idan qancha qarzdorligini so‘raydi. U javob berdi: “Hech narsa, janob, hech narsa!” Keyin erim ikkala serjantni yangi tug‘ilgan chaqaloqning sog‘lig‘i uchun sharob ichish uchun kafega taklif qilish g‘oyasini o‘ylab topadi. Serjantlar mamnuniyat bilan rozi bo‘lishadi va Fyodor Mixaylovichni yaqin atrofdagi restoranga olib borishadi, u yerda Fyodor Mixaylovich uch shisha mahalliy qizil vinoni alohida xonaga berishni buyuradi. Bu ziyofatchilarning tilini bo‘shatib yuboradi, serjantlar o‘z suhbatdoshiga rasmiy faoliyatlaridan turli holatlarni aytib bera boshlaydilar. Fyodor Mixaylovichning aytishicha, u igna ustida o‘tirgandek, uning uzoq vaqt kelmaganidan qanday tashvishlanishimni deb o‘ylaydi. Suhbatdoshlarini tark etish uning uchun noqulay edi, ayniqsa, ikkovi birinchi shishani tugatib, mening sog‘ligim uchun, kichkina Sonya va uning tug‘ilishini uchun qadah so‘zlari taklif qilishardi.
Fyodor Mixaylovich shoir do‘sti A. N. Maykovdan bizning Sonyaning cho‘qintirgan otasi bo‘lishini va onam Anna Nikolayevna Snitkinani tutingan onasi bo‘lishini so‘radi. Onam biznikiga kelish niyatida edi, lekin kasal bo‘lib qoldi va shifokor uni bahorgacha bunday uzoq yo‘lga chiqishga ruxsat bermadi. Onam Jenevaga may oyining boshida, Sonyaning cho‘qintirish marosimi bo‘lganida keldi.
Tez orada tuzalib ketgan bo‘lsam-da, lekin og‘ir, o‘ttiz uch soatlik dard tufayli juda charchagandim va qizimni bemalol emdira boshlagan bo‘lsam ham, tez orada sutim qochib uni to‘ydira olmayotganimni tushundim. Bolam katta va sog‘lom edi va ko‘p ozuqa talab qildi. Shveysariyada bolalar odatda sun’iy sigir suti, shisha va ozuqaviy kukunlar bilan oziqlanardilar. Boshqa onalar yangi tug‘ilgan chaqaloqlarini oltmish chaqirim uzoqlikdagi tog‘larga dehqon ayollarining ko‘kragiga jo‘natishardi. Sonyadan ajralish va uni begona qo‘llarga topshirish aqlga sig‘masdi, shifokorlar ham buni maslahat bermadilar, chunki nazorat yo‘qligi sababli dehqon ayollar bir nechta chaqaloqlarni olib ketishar va ularning ko‘plari vafot etardi.
Bizning uyimizda ma’lum bir tartib o‘rnatilgach, menda eng yoqimli xotiralar qoldirgan hayotimiz boshlandi. Katta yutug‘im shundaki, Fyodor Mixaylovich eng mehribon ota bo‘lib chiqdi: u qizim cho‘milayotganda, albatta, yonimda hozir edi va menga yordam berardi, uni ko‘rpachaga o‘rab, mahkam bog‘lab qo‘yardi, uni qo‘llarida ko‘tarib silkitardi, mutolaani tashlab, uning oldiga shoshilardi, bir oz ovozini eshitib o‘tirardi. U uyg‘onganida yoki uyga qaytganida birinchi savoli: “Sonya qalay? Sog‘lommi? Yaxshi uxladingizmi, ovqatlandingizmi?” bo‘lardi. Fyodor Mixaylovich butun kun davomida uning karavoti yonida o‘tirardi, unga qo‘shiq kuylardi yoki u bilan suhbatlashardi va uch oyligida Sonechka uni tanib olishiga amin edi. U A. N. Maykovga may oyida shunday yozgan (1868 yil): “Bu kichkina, uch oylik go‘dak juda ojiz, juda kichkina – menb allaqachon tanib olishga ulgurdi. U meni taniydi, seva boshladi va yaqinlashganimda jilmayib qo‘yadi. Men unga kulgili ovozim bilan qo‘shiqlar kuylaganimda, tinglashni yaxshi ko‘radi. Men uni o‘pganimda yig‘lamaydi va itarmaydi; men yoniga kelsam yig‘lashni to‘xtatadi”.
Ammo bizga charog‘on baxtimizdan bahramand bo‘lishimiz uchun ko‘p vaqt berilmadi. May oyining birinchi kunlarida ob-havo ajoyib edi va shifokorning shoshilinch maslahati bilan biz aziz bolamizni har kuni Jardin des Anglaisga olib borardik, u yerda aravasida ikki-uch soat uxlardi. Kunlarning birida shunday sayr paytida ob-havo to‘satdan o‘zgarib ketdi, shamol boshlandi va qizim shamollab qoldi, shekilli, chunki o‘sha kechasi uning isitmasi ko‘tarilib, yo‘talib chiqdi. Biz darhol eng yaxshi pediatrga murojaat qildik va u har kuni biznikiga tashrif buyurib, qizimiz tuzalib ketishiga ishontirdi. Uning o‘limidan uch soat oldin, shifokor go‘dak bemor ancha yaxshilanganini aytgandi. Fyodor Mixaylovich o‘zining va’dalariga qaramay, hech narsa qila olmadi va uydan zo‘rg‘a chiqib ketdi. Ikkalamiz ham dahshatli tashvishda edik va bizning ma’yus bashoratlarimiz yuz berdi: 12 may kuni tushdan keyin aziz Sonyamiz vafot etdi. Sevimli qizimizning o‘lganini ko‘rib, bizni egallab olgan umidsizlikni tasvirlay olmayman. Uning o‘limidan qattiq hayrat va qayg‘urgan holda, men baxtsiz erim uchun juda qo‘rqardim: uning umidsizligi bo‘hronli edi, u sevimli go‘dagining sovigan tanasi oldida turib, ayollar kabi yig‘lab, dod soldi, uning rangpar yuzi va qo‘llarini issiq o‘pichlari bilan to‘ldirdi. Men hech qachon bunday og‘ir umidsizlikni ko‘rmaganman. Ikkovimiz ham g‘amimizga chiday olmayotgandek bo‘ldik. Ikki kun birga, bir daqiqa ham ayrilmay, chaqaloqni dafn qilishga ruxsat olish uchun turli muassasalarga bordik, birga uni dafn qilish uchun zarur bo‘lgan hamma narsani taxt qildik, oq ko‘ylak kiyib, uni atlas bilan qoplangan oq tobutga joylashtirdik va o‘zimizni tutolmay yig‘lab yubordik. Fyodor Mixaylovichga qarash dahshatli edi, Sonya kasal bo‘lgan haftada u juda ozg‘in va xarob edi. Uchinchi kuni biz xazinamizni dafn marosimi uchun rus cherkoviga olib bordik va u yerdan Plain Palaisdagi qabristonga eltdik, u yerda esa chaqaloqlarni dafn qilish uchun ajratilgan qismga ko‘mdik. Bir necha kundan keyin uning qabriga sarvlar o‘tqazildi va ular orasiua oq marmar xoch qo‘yildi. Erim bilan har kuni uning qabriga borib, gul qo‘yib yig‘lardik. Biz uchun bebaho kichkintoyimizdan ajralish juda qiyin edi, biz uni chin dildan sevardik.
Hamma narsa bizga Sonyani eslatgan Jenevada qolish aqlga sig‘mas edi, biz darhol uzoq vaqtdan beri davom etayotgan niyatimizni amalga oshirishga va shu atrofdagi Veveyga ko‘chib o‘tishga qaror qildik. Mablag‘ yo‘qligi sababli erim uchun deyarli nafratga aylangan Shveysariyani butunlay tark eta olmaganimizdan juda afsusda edik: u Sonyaning o‘limida Jenevaning yomon, o‘zgaruvchan iqlimi, shifokorning takabburligini, enaganing layoqatsizligini aybladi. Fyodor Mixaylovich shveysariyaliklarni avvaldan yoqtirmasdi, biroq ularning ko‘pchiligining qayg‘uli lahzalarimizda ko‘rsatgan qo‘polligi va yuraksizligi bu dushmanona kayfiyatni yanada kuchaytirdi. Yuraksizliklariga misol qilib aytamanki, qo‘shnilarimiz yo‘qotishimizni bilib, mendan qattiq yig‘lamaslikni iltimos qilishdi, chunki bu ularning asablarini buzardi.
Men o‘sha qayg‘uli kunni hech qachon unutmayman, narsalarimizni paroxodda jo‘natib, oxirgi marta aziz qizimizning qabri bilan xayrlashish va unga gulchambar qo‘yish uchun bordik. Bir soat yodgorlik tagida o‘tirdik va Sonyani eslab yig‘ladik, ketarkanmiz tez-tez o‘girilib uning so‘nggi boshpanasiga qarab qo‘yardik.
Biz chiqqan paroxod og‘ir yuk mashinasi uchun mo‘ljallangandi, yo‘lovchilar kam edi. Kun iliq, biroq bututli – ayni kayfiyatimizga momond edi. Jajji Sonyamizning qabri bilan xayrlashgach, Fyodor Mixaylovich chuqur iztirobda qoldi, o‘shanda hayotimiz davomida birinchi marta uning taqdirni la’natlaganini eshitdim, hayot uni doim ezishini aytib og‘rindi. Esimda, u menga sevimli onasining o‘limidan so‘ng yolg‘iz kechgan bolaligi, uning adabiy mashqlari ustidan kulgan do‘stlari, iqtidorini tan olmagan va ranjitgan odamlar haqida so‘zlab berdi. Surgunda o‘tgan to‘rt yilining achchiq og‘riqlarini xotirladi. Mariya Dmitriyevna bilan bir umr baxtiyor yashash uchun oila qurgani, ammo bu sodir bo‘lmaganini: Mariyadan farzand ko‘rmagani, o‘zining g‘alati, og‘ir, tushunarsiz xarakteri tufayli ayoli u bilan masrur yashamaganini tan oldi. Mana endi, uning azaliy va yagona insoniy baxti – ota bo‘lish orzusi uni bir lahza shoduman etgani va taqdir undan shu baxtni ham tortib olgani naqadar nohaqlik bo‘lganini aytdi. U hech qachon (avval ham, keyin ham) o‘tmishidagi voqealarni aytib nolimagan, achchiq qayg‘ularining tafsilotlariga to‘xtalmagan, yaqin odamlarini yo‘qotish unga naqadar azob keltirganini aytib yozg‘irmagan edi.
Men uni tinchlantirishga urindim, bu og‘ir sinovni birga yengishimiz kerakligini aytdim, lekin aftidan uning yuragi qayg‘uga limmo lim to‘la edi, hamdardligim holatini yengillashtirmadi. Men ich ichimdan bebaxt erimga achinardim va birgalikda ko‘z yosh to‘kardim. Bizni bog‘lab turgan umimiy dard, ichkin suhbat uning qalbiga kirib borishimga imkon berdi va biz go‘yo bitta odamga aylanib qoldik.
Oilaviy hayotimizning o‘n to‘rt yili davomida erim va men 1868 yili Veveyda o‘tkazganimizdek qayg‘uli yozni eslay olmayman. Hayot biz uchun to‘xtab qolgandek edi; bizning barcha fikrlarimiz, barcha suhbatlarimiz Sonya to‘g‘risidagi xotiralar va uning mavjudligida hayotimizni yoritgan baxtli onlar haqida edi. Biz uchratgan har bir bolakay yo‘qotganimizni eslatar, yuragimizni qiynamaslik uchun qayerlargadir, bizni tashvishga solayotgan uchrashuvlardan qochish mumkin bo‘lgan tog‘larga sayrga chiqardik. Men ham g‘amimizga chidab, qizim uchun ko‘p ko‘z yosh to‘kdim. Ammo qalbimning tub-tubida mehribon Robbimiz azob-uqubatimizga rahmi kelib, bizga yana farzand beradi, degan umid yashirin edi, buning uchun astoydil duo qilardim. Onam ham yana onalik umidi bilan tasalli berishga harakat qildi, u ham nevarasini juda sog‘inardi. Ibodat va umid tufayli g‘amimning azobi asta-sekin yumshab bordi. Fyodor Mixaylovich bilan esa bunday bo‘lmadi, uning ruhiy kayfiyati meni qattiq qo‘rqitdi. Maykovga yozgan maktubida o‘qidim: “…vaqt o‘tgan sari uning yodi tobora meni qiynab bormoqda. U meni allaqachon tanib qolgan edi, u o‘lgan kuni men gazeta o‘qish uchun ketganimda, ikki soatdan keyin o‘lishi haqida hech qanday tasavvurga ega emas edim, u meni kichkina ko‘zlari bilan kuzatib, jilmayib turdi, menga shunday qaradiki, bu hozir ham yorqinroq va aniq esimda. Men hech qachon unutmayman va azoblanishdan to‘xtatmayman! Agar boshqa farzandim bo‘lsa ham, men uni qanday sevishimni yodda tutaman, bunday sevgini qayerdan topaman, tushunmayapman? Menga Sonya kerak. Men uning yo‘qligini va uni hech qachon ko‘rmasligimni tasavvur qilolmayapman”.
Fyodor Mixaylovich onamning tasallilariga xuddi shu so‘zlar bilan javob berdi. Uning tushkun kayfiyati meni qattiq tashvishga solar va men xafa bo‘lgancha o‘ylardim: haqiqatan ham Fyodor Mixaylovich, agar Xudo bizni yana farzand bilan yana siylasa, uni sevmasligi va Sonya davridagidek baxtli bo‘lmasligi mumkinmi? Go‘yo oldimizga qorong‘u parda tortilgandek, shuning uchun oilamizda g‘am va iztirob xukmron edi.
Fyodor Mixaylovich o‘z romani ustida ishlashda davom etdi, lekin bu ishi unga tasalli bermadi. Qayg‘uli kayfiyatimizga bizga yozilayotgan maktublar kamaya boshlagani, shu sababli qarindosh-urug‘lar, do‘stlar bilan muloqot qilish qiyinchiligi qo‘shildi, chunki bu munosabatlar bizning yagona tasallimiz bo‘lardi. Ayniqsa, A. N. Maykovning doimo qiziqish bilan to‘lib-toshgan maktublari kelmay qo‘ygani juda achinarli edi.
Kuzga kelib, har qanday holatda ham og‘ir kayfiyatimizni o‘zgartirishimiz kerakligi ayon bo‘ldi, sentyabr oyi boshida biz Italiyaga ko‘chib o‘tishga va birinchi navbatda Milanda joylashishga qaror qildik. Eng yaqin dovon Simplon tog‘lari orqali o‘tgangan. Biz uning bir qismini piyoda bosib o‘tdik, erim bilan toqqa ko‘tarilgan ulkan aravaning yonida, undan oldinroqda yurib yo‘lda tog‘ gullarini terdik. Biz ko‘p o‘tmay kabrioletda Italiyaga tushdik. Men bir kulgili voqeani eslayman: Domo d`Ossola shaharchasida men meva sotib olgani va yozda olgan italyan tilidagi bilimimni sinab ko‘rgani bordim. Fyodor Mixaylovichning do‘konga kirganini payqab, suhbatda unga yordam berishni o‘ylab, uning oldiga shoshildim. Ma’lum bo‘lishicha, u meni biror narsa bilan xursand qilmoqchi bo‘lib, derazadan ko‘rinib turgan zanjirning narxini so‘ragan ekan. Bizni “olijanob chet elliklar” deb o‘ylagan savdogar zanjir uchun uch ming frank belgilab, buning deyarli Vespasian davridan qolganiga ishontirdi. So‘ragan narx va bizning ixtiyorimizdagi summalar o‘rtasidagi nomuvofiqlik Fyodor Mixaylovichning tabassumiga sabab bo‘ldi va bu uning yo‘qolganimizdan keyingi ilk quvnoq taassurotlari bo‘ldi.
Manzaraning o‘zgarishi, sayohat taassurotlari, yangi odamlar (Fyodor Mixaylovichning so‘zlariga ko‘ra, lombard dehqonlari rus dehqonlariga juda o‘xshash) – bularning barchasi Fyodor Mixaylovichning kayfiyatiga ta’sir qildi va Milanda bo‘lgan birinchi kunlarda u nihoyatda jonlangan edi: u meni mashhur Milan Il Duomo soborini ko‘zdan kechirish uchun olib bordi, bu har doim uning uchun samimiy va chuqur hayratga sabab bo‘lgan. Fyodor Mixaylovich sobor oldidagi maydon uylar bilan chambarchas qurilganidan afsus chekdi (hozir maydon sezilarli darajada kengaytirilgan) va shu tariqa Il Duomo me’morchiligi o‘zining ulug‘vorligini yo‘qotayotganini aytdi. Kunlarning birida erim bilan men hatto atrofni tomosha qilish va uni bezatgan haykallarni yaxshiroq ko‘rish uchun soborning tomiga chiqdik. Biz Korso yaqinida, shunday tor ko‘chada joylashdikki, qo‘shnilar derazadan derazaga gaplashishlari mumkin edi.
Erimning jo‘shqin kayfiyatidan quvona boshladim, ammo bu uzoqqa cho‘zilmadi va u yana melanxolik bo‘lib qoldi. Fyodor Mixaylovichni biroz chalg‘itadigan narsa uning A. N. Maykov va N. N. Straxov bilan yozishmalari edi. Ikkinchisi bizga V. V. Kashpirev tomonidan nashr etilgan «Zarya» yangi jurnalining paydo bo‘lishi haqida ma’lumot berdi. Fyodor Mixaylovich paydo bo‘lgan jurnalga to‘liq tarafkash bo‘lib, xodimlar va ular tomonidan e’lon qilingan maqolalar (ayniqsa, «Rossiya va Yevropa» asarini yozgan N. Ya. Danilevskiy; erim yoshligida uni izdoshi sifatida bilgan) bilan qiziqdi.
Straxov erimni “Zarya” xodimi bo‘lishga jiddiy taklif qildi. Fyodor Mixaylovich bunga mamnuniyat bilan rozi bo‘ldi, lekin u o‘zi uchun juda qiyin kechayotgan “Telba” romanini tugatgandan keyingina. Fyodor Mixaylovich hech qachon romanda paydo bo‘lgan g‘oyadan yaxshiroq va boyroq fikrga ega bo‘lmagani va unda ifodalamoqchi bo‘lgan narsaning o‘ndan bir qismini ham ifoda etmaganiga ishontirdi.
1868 yilning kuzi Milanda yomg‘irli va sovuq edi, uzoq vaqt sayr qilishning iloji bo‘lmasdi (sayrni erim juda yaxshi ko‘rardi). U yerdagi qiroat zallarida ruscha gazeta va kitoblar yo‘q, Fyodor Mixaylovich o‘z vatanidan gazeta xabarlarisiz qolib, juda zerikardi. Natijada, Milanda ikki oy yashab, qish uchun Florensiyaga ko‘chib o‘tishga qaror qildik. Fyodor Mixaylovich bir vaqtlar u yerda bo‘lgan va asosan, Florensiyaning badiiy xazinalari haqidagi xotiralarga ega edi.
Shunday qilib, 1868 yil noyabr oyining oxirida biz Italiyaning o‘sha paytdagi poytaxtiga ko‘chib o‘tdik va Palazzo Pitti yaqinida joylashdik. Joyning o‘zgarishi erimga yana ijobiy ta’sir ko‘rsatdi va biz birga cherkovlar, muzeylar va saroylarni ziyorat qila boshladik. Men Fyodor Mixaylovichni sobor, Santa Mariya del Fiore cherkovi va chaqaloqlar odatda suvga cho‘mdiriladigan kichik del Battistero ibodatxonasini qanday hayratga solganini eslayman. Battisteroning bronza eshiklari (ayniqsa delta del Paradiso), mashhur Gibertining ishi Fyodor Mixaylovichni hayratda qoldirdi va u tez-tez cherkov yonidan o‘tib, doimo to‘xtab, ularga qarardi. Erim, agar u tasodifan boyib ketsa, bu eshiklarning fotosuratlarini, iloji bo‘lsa, tabiiy o‘lchamda sotib olishini va zavq olish uchun kabinetiga osib qo‘yishini aytdi.
Ko‘pincha erim bilan Palazzo Pittiga tashrif buyurar edik va u Rafayelning “Madonna della Sedia” kartinasini mamnun kuzatar edi. Xuddi shu rassomning yana bir kartinasi S. Uffizi galereyasida joylashgan “Sahroda suvga cho‘mdiruvchi Yahyo” ham Fyodor Mixaylovichni hayratda qoldirdi va doimo uning oldida uzoq turardi. San’at galereyasiga tashrif buyurib, albatta, o‘sha binoda mashhur bo‘lgan yunon haykaltaroshi Kleomenesning “Tibbiyot Venerasi” haykalini ko‘rgani borardi. Erim bu haykalni daho asar deb tan olardi.
Florensiyada biz ajoyib kutubxona va ikkita rus gazetasi joylashgan o‘qish zalini topdik va erim har kuni kechki ovqatdan keyin o‘qish uchun u yerga borardi. U kitoblardan uyga olib keldi va butun qish bo‘yi Volter va Didroning asarlarini o‘zi yaxshi biladigan fransuz tilida o‘qidi.
Kelgusi 1869 yil bizga baxt keltirdi: biz tez orada Yaratgan egam nikohimizni barakali qilganiga amin bo‘ldik va yana farzand ko‘rishga umid qilishimiz mumkin edi. Bizning quvonchimiz beqiyos edi, qadrdon erim birinchi homiladorligimdagidek ehtiyotkorlik bilan g‘amxo‘rlik qila boshladi. Uning g‘amxo‘rligi shu darajaga yetdiki, u N. N. Straxov yuborgan graf L. Tolstoyning yangi nashr etilgan “Urush va tinchlik” romanini o‘qib chiqib, undagi xotinning tug‘ishdan vafot etgan qismini mendan yashirdi. Shahzoda Andrey Bolkonskiy juda badiiy tasvirlangan. Fyodor Mixaylovich o‘lim tasviri menda kuchli va og‘riqli taassurot qoldirishidan qo‘rqardi. Men yo‘qolgan sahifalarni hamma joyda qidirdim va hatto erimga qiziqarli joyini yirtib tashlaganini aytdim. U har tomonlama bahona topardi va cahifa topilishiga ishontirardi, lekin kutilgan voqea sodir bo‘lgandan keyingina uni menga berdi. Bola tug‘ilishini kutib, Fedor Mixaylovich N. N. Straxovga yozgan maktubida shunday degan edi: “Men hayajon, qo‘rquv, umid va qo‘rqoqlik bilan kutyapman”. Ikkimiz ham qiz farzandli bo‘lishni orzu qilar edik va uni tushimizda allaqachon sevib qolganimiz bois unga oldindan Lyubov ismini qo‘yganmiz, bu ism na mening, na erimning oilasida bo‘lmagandi.
Shifokor menga ko‘p yurishni buyurdi va men har kuni Fyodor Mixaylovich bilan Giardino Boboliga (Pitti saroyini o‘rab turgan bog‘) borardik, u yerda, yanvar bo‘lishiga qaramay, atirgullar o‘sardi. Bu yerda biz quyosh botishini kuzatib, kelajak baxtimizni orzu qilardik.
1869 yilda, avvalgidek, moliyaviy ahvolimiz juda yomon edi va biz muhtoj edik. “Telba” romani uchun Fyodor Mixaylovich har bir varaqqa yuz ellik rubl olardi, bu taxminan yetti mingni tashkil etdi. Lekin shulardan uch mingini chet elga ketishdan oldin olvolgandik. Qolgan to‘rt mingdan esa biz Sankt-Peterburgda garovga qo‘yilgan narsalar uchun foiz to‘lashimiz va tez-tez o‘gay o‘g‘limiz va marhum birodarimizning oilasiga yordam berishimiz kerak edi, shuning uchun bizning ulushimiz nisbatan ozroq qoldi. Lekin biz nisbiy qashshoqligimizga beparvolik bilan ham chidadik. Fyodor Mixaylovich o‘zini janob Mikauber deb atagan, men esa Mikauber xonim edim. Erim va men mukammal uyg‘unlikda yashadik va endi yangi baxt umidida hamma narsa yaxshi ketardi, lekin keyin yana bir baxtsizlik tahdid soldi: so‘nggi ikki yil ichida Fyodor Mixaylovich ijoddan juda charchagan edi. Bu 1869 yil 8 martdagi S. A. Xmirovaga yozgan maktubida “Bu yerda yoza olmayman; buning uchun men Rossiyada bo‘lishim, rus hayotini bevosita ko‘rishim, eshitishim va ishtirok etishim kerak … bu yerda men yozish uchun zarur bo‘lgan material, ya’ni rus haqiqati bo‘lmagan holda yozish imkoniyatini ham yo‘qotaman”. Lekin bizga nafaqat rus xalqi, balki umuman odamlar yetishmas edi; Florensiyada biz gaplashadigan, bahslashadigan, hazillashib, taassurot almashadigan bittayam tanishimiz yo‘q edi. O‘shanda shunday tuyulganki, bunday mukammal yolg‘izlik va beparvolikda yashovchi odamlar oxir-oqibat yo bir-birlaridan nafratlanishi yoki butun umri davomida bir-biriga yaqinlashib qolishlari mumkin edi. Yaxshiyamki, biz bilan ikkinchi narsa yuz berdi: bu yolg‘izlik bizni yanada yaqinlashtirdi va bir-birimizga yanada mehribonroq qildi.
Italiyada bo‘lgan to‘qqiz oyimiz davomida men ozgina italyancha gapirishni o‘rgandim, ya’ni xizmatchilar bilan yoki do‘konlarda gaplashish uchun yetarli darajada, hatto Piccola va Secola gazetalarini o‘qib, hamma narsani tushunib yetardim. Fyodor Mixaylovich o‘z ishi bilan band, albatta, o‘rgana olmasdi va men uning tarjimoni edim. Endi yaqinlashib kelayotgan oilaviy voqeani hisobga olgan holda, fransuz yoki nemis tillarida gaplashadigan mamlakatga ko‘chib o‘tishga to‘g‘ri keldi, shunda erim shifokor, doya bilan; do‘konlarda va hokazolarda erkin muloqot qilishi mumkin edi. Biz buni uzoq vaqt muhokama qildik: qayerga borish kerak, Fyodor Mixaylovich uchun mos jamiyatni qayerdan topish mumkinligi haqidagi savollar tug‘ildi. Men erimga qish uchun Praga – Rossiyaga yaqin qondosh mamlakatga joylashish fikrini berdim. U yerda turmush o‘rtog‘im ko‘zga ko‘ringan siyosiy arboblar bilan tanishib, ular orqali mahalliy adabiy-san’at doiralariga kirib borishi mumkin edi. Fyodor Mixaylovich mening fikrimni ma’qulladi, chunki u 1867 yilgi slavyan kongressida qatnashmaganidan bir necha bor afsuslangan; Rossiyada boshlangan slavyanlar bilan yaqinlashishga urinib, erim ularni yaxshiroq bilishni xohlardi. Shunday qilib, biz nihoyat Pragaga borishga va butun qish davomida u yerda qolishga qaror qildik. Sayohat qilish mening holatimda qiyin edi va biz Praga yo‘lida bir nechta shaharlarda dam olishga qaror qildik. Bizning birinchi sayohatimiz Venetsiyaga bo‘lgan edi, lekin yo‘lda, poyezddan poyezdga Boloniyada to‘xtadik va Rafayelning “Avliyo Sesiliya” rasmini ko‘rish uchun mahalliy muzeyga kirdik. Fyodor Mixaylovich bu san’at asarini juda qadrlardi, lekin shu paytgacha u faqat nusxalarini ko‘rgan, endi esa aslini ko‘rganidan xursand edi.
Erimni bu ajoyib suratni tomosha qilishdan uzoqlashtirish menga juda qiyinchilik tug‘dirdi, lekin men poyezdni o‘tkazib yuborishdan qo‘rqardim.
Biz Venetsiyada bir necha kun bo‘ldik va Fyodor Mixaylovich Sankt-Peterburg cherkovining me’morchiligidan rosa hayratlandi. Biz Palazzo Ducalega birga bordik va erim uning ajoyib arxitekturasidan hayratda edi; u, shuningdek, XV asrning eng yaxshi rassomlari tomonidan chizilgan Doge saroyi shiftlarining ajoyib go‘zalligiga qoyil qolardi. Aytishim mumkinki, to‘rt kun davomida biz San-Marko maydonini tark etmadik – u kunduzi ham, kechqurun ham bizda maftunkor taassurot qoldirdi.
Venetsiyadan Triyestegacha paroxodda qilgan sayohatimiz juda bo‘ronli kechdi; Fyodor Mixaylovich men uchun juda xavotirda edi va tashqariga chiqmadi, lekin xayriyatki, hammasi yaxshi bo‘ldi. Keyin Venada ikki kun to‘xtadik va o‘n kunlik yo‘ldan so‘nggina Pragaga yetib keldik. Bu yerda bizni katta umidsizlik kutayotgan edi: ma’lum bo‘lishicha, o‘sha paytlarda oilalar uchun mebelli xonalar yo‘q edi. Pragada qolish uchun kvartira ijaraga olishimiz, yarim yil uchun oldindan to‘lashimiz va qo‘shimcha ravishda mebel va barcha uy xo‘jaligi buyumlarini sotib olishimiz kerak edi. Bu bizning imkoniyatlarimizdan tashqarida edi va uch kunlik qidiruvdan so‘ng, afsus bilan bizga juda yoqadigan Oltin Pragani tark etishga majbur bo‘ldik. Shunday qilib, erimning slavyan dunyosi rahbarlari bilan munosabatlar o‘rnatish orzulari barbod bo‘ldi. Hayot sharoitini bilganimiz uchun Drezdenga joylashishdan boshqa choramiz yo‘q edi. Shunday qilib, avgust oyining boshida biz Drezdenga yetib keldik va Viktoriya strafi 5-uyda, shaharning ingliz qismidagi uchta mebelli xonani ijaraga oldik (onam yukimdan ozod bo‘lganimda keldi). 1869 yil 14 sentyabrda bu uyda baxtli oilaviy hodisa yuz berdi – ikkinchi qizimiz Lyubov tug‘ildi. Fyodor Mixaylovich juda xursand bo‘lib, A. N. Maykovni xabardor qildi, uni tutingan ota bo‘lishga taklif qilib, shunday deb yozdi: “Uch kun oldin mening qizim Lyubov tug‘ildi. Hammasi yaxshi kechdi, bolamiz katta, sog‘lom va chiroyli”. Albatta, faqat mehribon va g‘ayratli otaning ko‘zlari pushti go‘shtdagi go‘zallikni ko‘rishi mumkin edi.
Farzand dunyoga kelishi bilan oilamizda baxt yana porladi. Fyodor Mixaylovich qiziga o‘ta mehribon edi, u bilan skripka chalar, yuvintirar, qo‘lida ko‘tarar, uxlatardi va shu qadar xursand bo‘lardiki, u N. N. Straxovga shunday deb yozgan edi: “Oh, nega uylanmaysiz, nega? Sizning farzandingiz bo‘ladi, aziz Nikolay Nikolayevich. Sizga qasamki, bu hayot baxtining 3/4 qismi, qolgani esa faqat chorakdir”.
Bu safar ham A. N. Maykov cho‘qintirgan ota bo‘ldi, erim esa o‘zining sevimli singlisi V. M. Ivanovani cho‘qintirgan ona qilib tanladi. Onam yordamchi edi. Suvda cho‘miltirish marosimi faqat dekabr oyida bo‘lib o‘tdi: dastlab men kasal edim, keyin Drezden cherkovining ruhoniysi ish bilan Sankt-Peterburgga jo‘nab ketdi.
Drezdenda biz ko‘plab rus va xorijiy gazetalar joylashgan ajoyib o‘quv zalini topdik. Drezdenda doimiy yashovchi ruslardan ham tanishlarimiz bor edi, ular ommaviy marosimdan keyin juda mehmondo‘st bo‘lgan ruhoniyning uyiga kelishdi. Yangi tanishlar orasida erim suhbatlashishga qiziqadigan bir nechta aqlli va ziyoli odamlar bor edi. Bu Drezden hayotining yaxshi tomoni edi.
“Ayrilmas er” asarini tugatgandan so‘ng, Fyodor Mixaylovich uni “Zarya” jurnaliga berdi, u 1870 yilning dastlabki ikkita sonida chop etildi. Ushbu roman avtobiografikdir. Bu erimning 1866 yilda Moskva yaqinidagi Lyublin shahridagi yozgi dam olishining aks-sadosi, u yerda u singlisi V. M. Ivanovaning dala hovlisi yonidagi uyga joylashgandi. Zaxlebininlar oilasi a’zolari timsolida Fedor Mixaylovich Ivanovlar oilasini tasvirlagan. Mana, katta doktorlik amaliyotiga o‘tgan ota, har doim ro‘zg‘or tashvishlaridan charchagan ona, quvnoq yoshlar – Fyodor Mixaylovichning jiyanining jiyanlari va ularning yosh do‘stlari. Marya Nikitishnaning dugonasi, oilaning yaqini M.S.Ivanchina-Pisareva timsolida, Aleksandr Lobov timsolida esa erimning o‘gay o‘g‘li P.A.Isayev, albatta, juda ideallashtirilgan shaklda tasvirlangan. Hatto Velchanovoda ham Fyodor Mixaylovichning o‘ziga xos xususiyatlari bor, masalan, u dala hovliga kelganida boshlagan turli xil o‘yinlar tavsifida. Bunday yozgi oqshomlar va tomoshalarning ishtirokchilaridan biri N. N. Fon-Fogt uni yosh jamiyatda quvnoq va topqir deb eslaydi.
1869-70 yillarning qishida Fyodor Mixaylovich yangi romanini yaratish bilan band edi, uni “Buyuk gunohkorning hayoti” deb nomlamoqchi edi. Bu asar, turmush o‘rtog‘imning fikricha, beshta uzun hikoyadan (har biri o‘n besh varaqdan) iborat bo‘lishi kerak edi va har bir hikoya jurnalda bosilishi yoki alohida kitob holida chop etilishi mumkin bo‘lgan mustaqil asar bo‘lar edi. Barcha beshta hikoyada Fyodor Mixaylovich butun umri davomida o‘ylanib kelgan muhim va og‘riqli savolga, ya’ni Xudoning mavjudligi haqidagi fikrga murojaat qilishni maqsad qilgandi. Birinchi hikoyadagi voqea o‘tgan asrning 40-yillarida sodir bo‘lishi kerak edi va uning materiali, o‘sha davrning ruhi Fyodor Mixaylovichga shunchalik aniq va tanish ediki, u bu hikoyani yozib, chet elda yashashni davom ettirdi. Aynan shu voqeani “Zarya”ga chiqartirmoqchi edi. Ammo monastirda sodir bo‘lgan ikkinchi voqea uchun Fyodor Mixaylovich allaqachon Rossiyaga qaytishi kerak bo‘lardi. Fyodor Mixaylovich mazkur romanga katta umid bog‘lagan va unga o‘zining adabiy faoliyatining yakuni sifatida qaragan. Uning bu bashorati keyinchalik oqlanmadi, chunki o‘ylab topilgan romanning ko‘plab qahramonlari keyinchalik “Aka-uka Karamazovlar” romaniga kirgan. Ammo keyin erim niyatini amalga oshira olmadi, chunki u boshqa mavzuga qiziqib, N. N. Straxovga yozgan edi: “Mening yozuvchiligim barbod bo‘lsa ham, bir nechta fikrlarni bildirmoqchiman, lekin ongimda va yuragimda to‘plangan narsalar meni haydab soladi; risola chiqsin, lekin men baribir yozaman”.
Bu 1871 yilda paydo bo‘lgan “Iblislar” romani edi. Yangi mavzuning paydo bo‘lishiga ukamning tashrifi ta’sir qildi. Gap shundaki, turli xorijiy gazetalarni o‘qigan Fyodor Mixaylovich (ular rus tilida chiqmaydigan ko‘p narsalarni nashr etishardi) qisqa vaqt ichida Petrovskiy qishloq xo‘jaligi akademiyasida siyosiy tartibsizliklar paydo bo‘ladi, degan xulosaga kelgan. Ukam yoshligi va qiziqqonligi tufayli ularda faol ishtirok etishidan qo‘rqib, erim onamdan o‘g‘lini Drezdenga, biznikiga taklif qilishni so‘radi. Ukamning kelishi bilan Fyodor Mixaylovich vatanimni sog‘inib qolgan meni ham, ikki yildan beri chet elda yashayotgan onamni ham (yoki keyinchalik kelgan opamning bolalarini) tasalli berishiga umid qildi. Ukam doim chet elga chiqishni orzu qilar edi; u bo‘sh ish o‘rinlaridan foydalanib, biznikiga keldi. U bilan doim hamdard bo‘lgan Fyodor Mixaylovich uning o‘qishi, tanish-bilishlari, umuman, talabalik davri hayoti va kayfiyati bilan qiziqardi. Ukam batafsil va ishtiyoq bilan gapirdi. Aynan o‘sha paytda Fyodor Mixaylovich o‘zining hikoyalaridan birida o‘sha paytdagi siyosiy harakatni tasvirlash va keyinchalik Nechayev tomonidan o‘ldirilgan talaba Ivanovni (Shatov nomi bilan) bosh qahramonlardan biri sifatida olish g‘oyasiga to‘xtaldi. Ukam talaba Ivanov haqida o‘zining kuchli fe’l-atvori bilan aqlli va ko‘zga ko‘ringan, oldingi e’tiqodini tubdan o‘zgartirgan odam sifatida gapirdi. Ukam keyinchalik gazetalardan talaba Ivanovning o‘ldirilishi haqida bilib, unga chin dildan mehr qo‘yganidan naqadar hayratga tushdim! Petrovskiy akademiyasining bog‘i va Ivanov o‘ldirilgan grottoning tavsifini Fyodor Mixaylovich ukamning gaplaridan olgan.
Ukamning Drezdenga kelishi uning hayotidagi muhim voqea bo‘ldi: rus jamiyati a’zolari orasida u bir qiz bilan tanishdi va oradan bir yil o‘tib unga uylandi.
Garchi yangi roman uchun material haqiqatdan tayyor bo‘lsa-da, erim uchun uni yozish juda qiyin edi. Odatdagidek, Fyodor Mixaylovich o‘z ishidan norozi bo‘lib, uni ko‘p marta qayta ishladi va o‘n besh varaqni yo‘q qildi.
Bizning Lyubochka o‘sib ulg‘aygan va endi mening doimiy qarovimga muhtoj emasligi sababli, men Fyodor Mixaylovich bilan birga san’at galereyasiga borish, Bryullovning arzon konsertlariga tushish va sayr qilish imkoniyatiga ega bo‘ldim. Ulardan birida erimning fe’l-atvorining abadiy jo‘shqinligini tasvirlaydigan voqea sodir bo‘ldi. 1870 yilning qishida vafot etgan nemis gersoginyasining mebellari va buyumlari uchun kim oshdi savdosi rejalashtirilgan edi. Olmoslar, ko‘ylaklar, choyshablar, mo‘ynalar va hokazolar sotildi, uning mehmonxonasining zallari odamlarga to‘lib ketdi. Kim oshdi savdosining so‘nggi kunlaridan birida biz uning uyi yonidan o‘tdik va men nemislar ochiq kim oshdi savdosida qanday sotayotganini ko‘rish uchun to‘xtashni taklif qildim. Fyodor Mixaylovich rozi bo‘ldi va biz zalga kirdik. Nisbatan oz narsalar va ko‘proq hashamatli tovarlar qolib ketibdi, ular uchun nemislar orasida haridorlar kam edi. Shuning uchun, endi narsalar avvalgi bahodan emas, balki taklif qilingan narxdan sotildi. To‘satdan Fyodor Mixaylovich servant javonlarida zarhal bezaklar bilan bezatilgan nafis uslubdagi, to‘q gilos rangidagi bogemiyadan yasalgan chiroyli stolga ko‘zi tushdi. Hammasi bo‘lib o‘n sakkizta narsa bor edi: ikkita katta vaza, ikkita o‘rta, oltita kichikroq, to‘rtta murabbo uchun vaza va to‘rtta plastinka, barchasi bir xil naqshli. Didli narsalarni yaxshi ko‘radigan Fyodor Mixaylovich vazalarga qoyil qoldi va shunday dedi: “Qaniydi, biz ham bu go‘zal vazalarni sotib olsak. Xohlaysanmi, Anechka, kel, sotib olaylik?” Hozir bizda pul bor bo‘lsa-da, unchalik ko‘p emasligini bilib kuldim. Bizning yonimizdagi bir fransuz ayol billurga qoyil qoldi; u sherigiga juda ko‘p narsalari borligidan afsusda ekanligini, bo‘lmasa, ulardan ba’zilarini sotib olishini aytdi. Fyodor Mixaylovich buni eshitdi va darhol unga qarab: “Xonim, yarmini sotib oling”. Narsalar o‘n sakkiz taler, ya’ni har bir buyum bir talerdan bo‘lib, omma oldida namoyish etilganiga besh daqiqa ham o‘tmagan edi. Nemislar qanchalik tejamkor bo‘lmasin, juda ko‘p narsalar uchun bunday arzimas narx ularga arzon bo‘lib tuyulardi. Savdoga bitta Fyodor Mixaylovich qo‘shildi. Undagi hayajon har daqiqada ortib borar, men narxning oshib borayotganini ko‘rar va dahshat bilan o‘ylardim: agar fransuz ayol sotib olishdan bosh tortsa, biz hamma narsani olamizmi? Auksionchi uni qirq bir talerga olib chiqdi, xaridorlarni zerikishidan qo‘rqib, kim oshdi savdosini tugatdi va narsalar bizning mulkimizga aylandi. Fransuz ayol sotib olishdan bosh tortmadi va biz halol narsalarimizni baham ko‘rdik. Endi xaridni uyga o‘tkazish kerak edi. Fyodor Mixaylovich narsalar bilan qoldi, men esa ikki qo‘limda vaza ko‘targan ikkita yukchi bilan uyga ketdim. Ular ikki marta narsalarni olgani borishlari kerak edi. Erimning xonasida vazalar kolleksiyasini ko‘rgan onam hayratda qolganini tasavvur qilish mumkin. Uning birinchi savoli: “Ammo bularning barchasini Rossiyaga qanday olib borasiz? Axir, sizda sandiqlar yo‘q, chamadonlaringiz bor, ammo bularning barchasi yo‘lda sinadi. Bu fikr hech birimizning xayolimizga kelmagan, agar shunday bo‘lsa ham, Fyodor Mixaylovich uni qamrab olgan hayajonda baribir sotib olishdan bosh tortmasdi. Biroq, hamma narsa yaxshi bo‘ldi: ruslar tez-tez Drezdendan Sankt-Peterburgga ketishardi va men do‘stlarimdan vazalarni olib, singlimga berishni so‘radim. Bu stol hanuzgacha saqlanib qolgan va bizning oilaviy xazinamizdir.
Aytganimdek, erim va men rus ruhoniysi N. F. Rozanovnikiga tashrif buyurdik. Erim uni unchalik qadrlamasdi, chunki fe’l-atvorining jonliligi va mulohazalaridagi ma’lum bir beparvolik nuqtai nazaridan, u Fyodor Mixaylovich tasavvur qilgan qurbongoh mulozimini aks ettirmagan. Ruhoniyning xotini juda mehribon va mehmondo‘st edi va ularning yoqimtoy bolalari bor edi. O‘sha yillarda Drezdenda yashagan rus xonimlari orasida erim iste’dodining bir qancha ashaddiy muxlislari bor edi: ular gullar, kitoblar olib kelishardi, eng muhimi, bizning Lyubochkani o‘yinchoqlarga to‘ldirib tashlashardi, bu, albatta, Fyodorning e’tiborini tortardi.
1870 yil oktyabr oyining oxirida Drezden ruslari ruhoniy bilan uchrashdilar va o‘z tashabbusi bilan o‘sha paytdagi kanslerdagi Rossiya vakillariga 19 oktyabrdagi jo‘natma to‘g‘risida xat yuborishga qaror qilishdi. Hamma yig‘ilganlar Fyodor Mixaylovichdan shu xatni yozishni so‘ray boshladilar va u o‘sha paytda shoshilinch ishlar bilan juda band bo‘lsa-da, rozi bo‘ldi va yozdi. Mana o‘sha xat:
“Biz, vaqtincha chet elda, Drezdenda yashayotgan ruslar, Parij shartnomasini imzolagan vakolatlar doirasida Rossiya vakillariga 19 oktyabrda yuborilgan jo‘natmada siz tasvirlagan eng oliy vasiyatni mamnuniyat va minnatdorchilik bilan bilib oldik. Biz bu yerdan birodarlik va yakdillik bilan janobi oliylariga sizning jo‘natmangizni o‘qish chog‘ida har birimiz boshimizdan kechirgan quvonchli tuyg‘ular haqida aytib o‘tishimiz mumkinligidan xursandmiz. Biz unda butun buyuk va ulug‘vor Rossiyamizning ovozini eshitgandek bo‘ldik. Har birimiz rus nomi bilan faxrlanamiz, haqiqat va eng yuksak qadr-qimmatga to‘la so‘zlarimizni o‘qing. Sevimli vatanimiz baxtini sinovlardan asrasin, buni Xudodan so‘raymiz. Biz uzoq yillar davomida bizning aziz suverenimiz va unga siz kabi jasur xizmatkorlarni omon saqlashini tilaymiz”.
Bu xat ko‘plab imzolar bilan to‘ldirilgan (yuzgacha) va kanslerga yuborilgan.
Chet elda bo‘lganimning dastlabki uch yilida Rossiyani orzu qilgan bo‘lsam-da, yaxshi-yomon yangi taassurotlar paydo bo‘ldi, sog‘inchim so‘ndi. Ammo to‘rtinchi yilda sog‘inchga qarshi kurashishga kuchim yo‘q edi. Atrofimda o‘zimning sevimli va aziz insonlarim: erim, farzandim, onam va ukam bo‘lsa-da, lekin menga muhim bir narsa, vatanim – Rossiya yetishmasdi. Asta-sekin mening g‘amginligim kasallikka, nostalgiyaga aylandi va kelajagimiz menga butunlay umidsiz bo‘lib tuyuldi. Men Rossiyaga boshqa qaytib bormaymiz deb o‘yladim, yengib bo‘lmas to‘siqlar bo‘ladi: ba’zida pulimiz yo‘q, ba’zida pulimiz bor, lekin homiladorligim tufayli borish mumkin emas, bola uchun sovuq va hokazo. Chet el – men kirgan va hech qachon qochib qutula olmaydigan qamoqxona kabi tuyuldi. Qarindoshlarim meni qanchalik ko‘ndirmasin, sharoit o‘zgarib, vatanimizga qaytamiz degan umidda tasalli bermasin, barcha tasallilar besamar ketdi: bu va’dalarga ishonchim yo‘qoldi va taqdir menga musofirlikni nasib etganiga amin edim: begona yurtda abadiy qolaman. Vatanidan uzoqda yashash so‘zlab bo‘lmas darajada og‘ir bo‘lgan aziz erimni iztiroblarim bilan qiynayotganimni to‘liq angladim: uning huzurida o‘zimni tiyishga, yig‘lamaslikka, nolimaslikka harakat qilardim, lekin ba’zan ma’yus nigohim menga xiyonat qilardi. Men har qanday qiyinchiliklarga, hatto qashshoqlikka ham tayyorman, faqat o‘zim uchun shunday aziz vatanda yashashdan har doim faxrlanaman, derdim. O‘sha paytdagi kayfiyatimni eslab, ba’zan chidab bo‘lmas darajada og‘ir bo‘lganini va eng ashaddiy dushmanimga ham buni tilay olmaganimni aytaman.
1870 yil oxirida bir narsa aniq bo‘ldi, buning natijasida biz katta pul olishga muvaffaq bo‘ldik, xususan: 1865 yilda o‘z asarlarining to‘liq to‘plamini nashr etish huquqini Fyodor Mixaylovichdan sotib olgan Stellovskiy endi “Jinoyat va jazo” romanini alohida sotib oldi. Shartnomaga ko‘ra, Stellovskiy erimga ming rubldan ortiq pul to‘lashi kerak edi. Va endi roman allaqachon nashr etilgach nashriyot hech narsa to‘lamoqchi emasdi, garchi erimning o‘gay o‘g‘li unga pul olish uchun ishonchnomasi borligini aytgan bo‘lsa ham. Fyodor Mixaylovich o‘gay o‘g‘lining tajribasiga tayanmay, A. N. Maykovdan bu pulni olish vazifasini shaxsan o‘ziga emas, balki ishni tajribali advokatga topshirishni so‘radi.
Chet eldagi to‘rt yillik hayotimiz davomida juda hurmatga sazovor bo‘lgan A.N.Maykov bizga naqadar mehribon bo‘lganini chuqur minnatdorchilik bilan eslayman. Bu holatda, Apollon Nikolayevich bizning ishimizda faol ishtirok etdi, nafaqat advokatga ishonib topshirdi, balki Stellovskiyning o‘zi bilan muzokaralar olib borishga harakat qildi. Ammo bu noshir nomdor qaroqchi edi va A. N. Maykov Stellovskiy uni aldab qo‘yishidan qo‘rqib, Fyodor Mixaylovichning o‘zini Peterburgga chaqirishga qaror qildi. Va u bizning doim pulsiz o‘tirganimizni bilganligi sababli, haddan tashqari tez chora ko‘rdi – ya’ni u bizga telegramma yo‘llab, erimga Adabiyot fondidan yuz rubl qarz so‘rashni maslahat berdi. Bu pul bilan Peterburgga yolg‘iz, oilasiz keling dedi. Yaxshiki, Apollon Nikolayevich telegramma yuborish bilan cheklanib qolmadi, yana o‘z nomidan Adabiyot jamg‘armasi qo‘mitasi yozuvchi Dostoyevskiyga yuz rubl qarz berish haqida gapirdi. Unga nisbatan adabiy jamg‘arma do‘stona munosabatda bo‘lmadi. Fyodor Mixaylovich bu haqida maktub olganida juda xafa bo‘ldi.
Vaqt o‘tdi. 1871 yil aprel oyida biz chet elda yashaganimizga to‘rt yil to‘ldi va Rossiyaga qaytish umidi paydo bo‘ldi. Nihoyat, men va erim qanday og‘ir oqibatlarga olib kelishidan qat’i nazar, Sankt-Peterburgga qaytishga qat’iy qaror qildik. Ammo bizning hisob-kitoblarimiz muvozanatda emasdi: iyul yoki avgust oyining boshida yangi farzand kutayotgan edik, agar kutilgan voqeadan bir oy oldin Rossiyaga ko‘chib o‘tmasak, muqarrar ravishda yana bir yil qolishimiz kerak bo‘lardi, to bahorgacha, chunki kech kuzda yangi tug‘ilgan chaqaloqni olib yurish aqlga sig‘maydi. Biz, ehtimol, Rossiyani yana bir yil ko‘rmasak hech nima qilmas, deb o‘ylaganimizda, ikkalamiz ham umidsizlikka tushib qoldik: begona yurtda yashash juda chidab bo‘lmas bo‘lib qoldi. Fyodor Mixaylovich, agar biz chet elda qolsak, o‘zini «halok bo‘lishini», endi yozishga qodir emasligini, hech qanday material yo‘qligini, u Rossiyani va ruslarni eslay olmayotganini va tushunmasligini his qilardi, chunki Drezden ruslari – bizning tanishlarimiz, uning fikricha, ruslar emas, balki Rossiyani sevmagan va uni abadiy tark etgan ixtiyoriy muhojirlar edi. Bu haqiqat edi: ularning barchasi krepostnoylik huquqining bekor qilinishi va o‘zgargan turmush sharoiti bilan kelisha olmagan va G‘arbiy Yevropa sivilizatsiyasidan bahramand bo‘lish uchun o‘z vatanlarini tark etgan zodagon oilalarning a’zolari edi. Ularning aksariyati yangi tartib va farovonligining pasayib ketishidan g‘azablangan, begona yurtda yashash oson bo‘lishiga ishongan odamlar edi.
Fyodor Mixaylovich o‘z iste’dodining o‘limi haqida shunchalik tez-tez gapirar, u o‘zining tobora ko‘payib borayotgan va shunchalik aziz oilasini qanday boqishini o‘ylab, shunchalik qiynalardiki, uni tinglaganimda ba’zida umidsizlikka tushib qolardim. Uning xavotirli kayfiyatini tinchlantirish, diqqatini o‘z ishiga jamlashiga to‘sqinlik qilayotgan g‘amgin fikrlarini haydash uchun uni doimo tarqatib yuboradigan, zavqlantiruvchi vositalarga murojaat qilardim. Bizda ma’lum miqdordagi pul (uch yuz taler) borligidan foydalanib, men negadir ruletka haqida gapira boshladim, nega u o‘z omadini yana sinab ko‘rmasligi kerakligi haqida, g‘alaba qozonishi kerakligini aytdim, nega bu safar umid qilmaslik kerak, omad uning tarafida bo‘ladi va hokazo. Albatta, men bir daqiqa ham g‘alaba qozonishiga ishonmadim va qurbon qilishim kerak bo‘lgan yuz taler uchun juda afsuslandim, lekin men uning ruletkaga oldingi urinishlari tajribasidan bildimki, yangi bo‘ronli taassurotlarni boshdan kechirish, tavakkal qilish, o‘yinga bo‘lgan ehtiyojini qondirgan holda, Fyodor Mixaylovich u yerdan jonli qaytadi va g‘alaba qozonish umidlari behuda ekanligiga ishonch hosil qilib, yangi kuch bilan ishga kirishadi, haftalar davomida yo‘qotgan hamma narsasini qaytaradi. Ruletka haqidagi g‘oyam erimga juda yoqdi va u buni rad etmadi. O‘zi bilan bir yuz yigirma taler olib, agar tugatib qo‘ysa, yana jo‘natishimga kelishib, Visbadenga jo‘nab ketdi va u yerda bir hafta turdi. Men kutganimdek, ruletka o‘yinida ayanchli natijaga erishdi va sayohat bilan birga Fyodor Mixaylovich bir yuz sakson taler sarfladi – bu o‘sha paytda biz uchun juda muhim bo‘lgan summa edi. Ammo o‘sha hafta Fyodor Mixaylovichning oilasidan, mendan va boladan pul olgani uchun o‘zini tanbehlagan o‘sha shafqatsiz azoblari unga shunchalik ta’sir qildiki, u boshqa hech qachon ruletka o‘ynamaslikka qaror qildi. 1871 yil 28 aprelda erim menga shunday deb yozgan edi: “Menda katta o‘zgarish bo‘ldi, deyarli o‘n yil davomida qiynab kelayotgan yaramas xayol g‘oyib bo‘ldi (anig‘i, akam vafotidan keyin, o‘shanda to‘satdan qarzlarga botib ketgandim); men g‘alaba qozonishni orzu qilardim; jiddiy, ehtiros bilan o‘ynardim. Endi hammasi tugadi! Bu oxirgi marta edi. Ishonasanmi, Anya, endi qo‘llarim yechilgan; men o‘yinga bog‘lanmaganman; endi men bu haqda o‘ylamayman va avvalgidek o‘yin haqida tun bo‘yi tush ko‘rmayman”.
Albatta, men Fyodor Mixaylovichning ruletka o‘ynashdan sovushidek ulkan baxtga darhol ishonolmadim. Axir u menga ko‘p marta o‘ynamaslikka va’da berib, so‘zini bajara olmadi. Biroq, bu baxt ro‘yobga chiqdi va bu, albatta, oxirgi marta ruletka o‘ynashi bo‘ldi. Keyinchalik, chet elga sayohatlarida (1874, 1875, 1876, 1879) Fyodor Mixaylovich hech qachon qimor shaharchasiga borishni o‘ylamagan. To‘g‘ri, Germaniyada ruletkalar tez orada yopildi, lekin ular Spa, Sakson va Monte-Karloda mavjud edi. Erim hohlasa u yerga borishiga masofa to‘sqinlik qilmasdi. Ammo u endi o‘yinga qiziqmadi. Fyodor Mixaylovichning ruletkada g‘alaba qozonish haqidagi xayollari qandaydir jazava yoki kasallik bo‘lib, u to‘satdan va abadiy tuzalib ketdi.
Fyodor Mixaylovich Visbadendan quvnoq qaytib keldi, xotirjam bo‘ldi va darhol “Iblislar” romanini davom ettirishga kirishdi, chunki u Rossiyaga ko‘chib o‘tish, yangi joyga joylashish va keyin kutilgan oilaviy voqea uchun qattiq ishlashi kerakligini oldindan bilgan edi. Erimning barcha fikrlari oldimizda ochilayotgan hayotning yangi bosqichiga qaratildi va u o‘zining fikricha, so‘nggi to‘rt yil ichida ko‘p narsani o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan eski do‘stlari va qarindoshlari bilan qanday uchrashishini oldindan ko‘ra boshladi; o‘zining ba’zi qarashlari va o‘zgarishlardan ham xabardor edi.
1871 yil iyun oyining so‘nggi kunlarida “Rus xabarnomasi” tahririyatidan roman uchun pul kelib tushdi va biz bir kun ham yo‘qotmasdan Drezdendagi ishlarimizni tugatishga kirishdik. Yo‘lga chiqishimizdan ikki kun oldin Fyodor Mixaylovich meni chaqirib, bir necha qalin o‘ramdagi katta formatli qog‘ozlarni uzatdi va ularni yoqishimni iltimos qildi. Bu haqda avvalroq gaplashgan bo‘lsak-da, qo‘lyozmalarga shunchalik achindimki, erimdan ularni o‘zim bilan olib ketishga ruxsat berishini iltimos qila boshladim. Ammo Fyodor Mixaylovich menga Rossiya chegarasida uni shubhasiz tintuv qilishini va qog‘ozlarini undan tortib olishlarini, keyin esa 1849 yilda hibsga olinganda uning barcha qog‘ozlari g‘oyib bo‘lgani kabi yo‘q bo‘lib ketishini eslatdi. Hujjatlarni ko‘rishdan oldin bizni Verjbolovoda hibsga olishlari mumkin deb taxmin qilish mumkin edi va bu yaqinlashib kelayotgan oilaviy voqeani hisobga olgan holda xavfli bo‘ladi. Qo‘lyozmalar bilan xayrlashganimdan qanchalik afsuslansam ham, Fyodor Mixaylovichning qat’iy dalillariga bo‘ysunishga majbur bo‘ldim. Kaminda qog‘ozlarni yoqib yubordik. Shunday qilib, “Telba”, “Sadoqatli er” romanlarining qo‘lyozmalari nobud bo‘ldi. Ayniqsa, “Iblislar” romanining asl nusxasi bo‘lgan o‘sha qismini yoqvorganimizdan afsuslandim. Men faqat ayrim daftarlarni himoya qilib, kech kuzda Rossiyaga qaytish niyatida bo‘lgan onamga topshirishga muvaffaq bo‘ldim. U o‘zi bilan qo‘lyozmaga to‘la butun jamadonni olishga rozi bo‘lmadi: ularning ko‘p qismi shubha uyg‘otishi mumkin va qog‘ozlar tortib olinadi.
Nihoyat, 5 iyul kuni kechqurun Drezdendan Berlinga jo‘nab ketishga muvaffaq bo‘ldik va u yerda Rossiyaga ketayotgan poyezdga o‘tirdik.
Biz bir yilu o‘n oylik bo‘lgan tinib tinchimas Lyubochka bilan yo‘lda juda ko‘p qiyinchiliklarga duch keldik. Enagasiz yo‘lga chiqqandik va mening ahvolimni hisobga olib, erim uni butun yo‘lda (oltmish sakkiz soat) ko‘tarib ketdi: uni o‘ynatdi, sut va ovqat olib keldi – bir so‘z bilan aytganda, u eng mohir enaga kabi harakat qilardi va bu men uchun uzoq safarni ancha osonlashtirdi.
Biz kutganimizdek, shunday bo‘ldi: chegarada barcha jamadon va sumkalarimizni titkilashdi, qog‘ozlar va bir dasta kitoblarni chetga surib qo‘yishdi. Hamma allaqachon revizion zaldan chiqarib yuborilgan edi, lekin biz uchovimiz qoldik, hatto bir guruh amaldorlar stol atrofida to‘planib, tanlangan kitoblar va yupqa qo‘lyozmalarni ko‘rishdi. Biz Peterburgga ketayotgan poyezdga kechikishdan xavotirlana boshladik, lekin bizni Lyubochka baxtsizlikdan qutqardi – bechora och qolib ketdi va baland ovoz bilan baqira boshladi: “Oyi, menga bulochka bering”, amaldorlar tez orada uning yig‘isidan charchadilar va bizni tinchgina qo‘yib yuborishga qaror qildilar, kitobni ham, qo‘lyozmani ham hech qanday izohsiz qaytib berdilar.
Vagonda yana bir kun azob chekishimizga to‘g‘ri keldi, lekin biz rus tuprog‘ida ketayotganimiz, atrofimizdagi hamma narsa o‘zimizniki, ruslar ekanini anglab yetganimizdan shu qadar taskin topdikki, yo‘lning barcha mashaqqatlarini unutib yubordik. Erim ikkimiz quvnoq va xursand bo‘lib, bir-birimizdan so‘rardik: biz nihoyat Rossiyada ekanligimiz rostmi? Shu paytgacha azaliy orzumizning amalga oshishi bizga g‘alati tuyulardi.
Nodira Ibrohimova tarjimasi
