“Jahon adabiyoti” jurnalida 2022 yilda e’lon qilingan she’riy tarjimalar tahlili
Badiiy tarjima – bu faqat muayyan matn, so‘zlar, jumlalar tarjimasi emas, balki shu unsurlar vositasida qalb tarjimasi, ko‘ngil tarjimasi, fikrlar, nuqtai nazarlar tarjimasi, adabiyotlarning bir-birini boyitishi, to‘ldirishi, yangilashi hodisasi hamdir. Shu sababli hozirda bir xorijiy til yoki bir necha tilni o‘rganish hamda badiiy asarlarni asliyat tilida o‘qib-tushunish, birinchi manbani mutolaa qilib zavqlanish, birinchi manbadan estetik zavq olish borasida texnik, metodik, iqtisodiy shart-sharoitlar juda kengayganiga qaramasdan – bu borada Internet tarmoqlarining o‘zida qancha-qancha imkoniyatlar mavjud – badiiy asarlar tarjimasi to‘xtab qolgani yo‘q.
Aksincha, bu soha izchil rivojlanib, o‘sib, kengayib bormoqda. Gazeta-jurnallarda har kuni yangi tarjima asarini o‘qish mumkin. Tarjima qilingan kitoblar ketma-ket nashr etilayotir. Bu tarjimalar janri, mavzusi, uslubiga ko‘ra har xil. Jo‘g‘rofiyasi ham g‘oyat ko‘lamli. Yaxshi tarjimalar ko‘p, albatta. Lekin ba’zi tarjimalarni o‘qib, tahlil qilib, muallifning uslubi, mahorati, badiiy san’atlarni qo‘llash mahorati haqida muayyan tasavvurga ega bo‘lolmaysiz. Shunday paytda savol tug‘iladi: Uslubsizlik asliyatga – birinchi muallifga xosmi yoki tarjimonga – ikkinchi muallifgami? Tarjima asarlarining sifat-saviyasi, asliyatga yaqin yoki asliyatdan yiroqligi qay darajada bo‘lishi kerak?
Shu va shu kabi savollarga javob izlab, “Jahon adabiyoti” jurnalida o‘tgan – 2022 yil mobaynida e’lon qilingan tarjima asarlarini o‘qir va kuzatar ekanmiz, xayoldan o‘tgan ayrim mulohazalarni e’tiboringizga havola etmoqchimiz.
Jurnalning 1-sonida “Slovak xalq qo‘shig‘i” e’lon qilingan. Uni rus tilidan taniqli shoir Yahyo Tog‘a o‘zbek tiliga tarjima qilgan.
Biz ko‘shiq deganda ko‘pincha hajman unchalik katta bo‘lmagan, lirik kechinmalar ifodalangan she’r-qo‘shiqlarni ko‘z oldimizga keltiramiz. Lekin “Slovak xalq qo‘shig‘i” hajman katta bitta asar. Aslida uni doston desa ham bo‘ladi. Chunki asar yaxlit syujet asosiga qurilgan, ya’ni voqeaband. Hodisa-voqealar, ya’ni syujet hayot ziddiyatlari va kurashlarda o‘sib rivojlanadi. Qahramonlar, personajlar, ishtirokchilar to‘laqonli katta asardagidek harakatlanadi, to‘laqonli hayot bilan yashaydi.
Xalq qo‘shiqlari qaysi tilda bo‘lmasin, o‘zbek tilidami, slovak yoki biror boshqa tildami, umumiy ruhi, xalqona fikr tarzi, yengil o‘qilishi, ravonligi, hatto shakl va qurilishi jihatidan bir-biriga yaqin bo‘ladi, o‘xshash bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan barcha xalq qo‘shiqlarini bir-biriga qarindosh, deb aytish mumkin.
Qo‘shiqlaru navolar,
Qaydan bo‘lgansiz paydo?
Tushganmisiz havodan,
Yerdan chiqqanmisiz yo?
“Osmondan tushganmi, yerdan chiqqanmi?” degan o‘zbekona ibora va tushunchani tarjimon asarga shunday oson singdirgan, yengil uyg‘unlashtirganki, o‘quvchi bu topilmani juda tabiiy qabul qiladi, hatto sezmaydi. Chunki u asarning “umumiy vujudi”ga bir a’zo kabi payvand bo‘lib ketgan. Asarda yoki tarjimada muallif yoki tarjimonning badiiy topilmasini o‘quvchi sezmay o‘qisa, tabiiy qabul qilsa, asarni yaxlit matn sifatida qoqilmasdan o‘qishda davom etaversa, bu, shubhasiz, muallif va tarjimonning mahoratini namoyon etadigan nuqta bo‘ladi.
Ilk xonish na samoda,
Na yer qa’rida qolgan.
Qizlar izlab aftoda,
Yigitlar topib olgan.
“…samoda… aftoda; qolgan… olgan” kabi jarangdor va silliq qofiyalar tarjimonning slovak xalq qo‘shig‘ini o‘zbek xalq qo‘shiqlari ruhiga, yengil o‘qiladigan va oson tushuniladigan tizimga, shaklga solganini, bu bilan badiiy matnning pishiqligi, tarangligi ortganini kuzatish mumkin.
Asarni o‘qishda davom etar ekansiz, tarjimon, ayni paytda, slovak xalqining fe’l-atvori tabiatini, shu o‘lka tabiatining manzaralarini rassom kabi chizganiga ishonch hosil qilasiz.
Ikki tog‘ darasida
Bir g‘arib kulbacha bor.
Shimo o‘z qal’asida,
Pastda Zuzanka dildor.
Panalab tog‘ archasin
Qirol enar quyiga.
Chertadi
Qiz darchasin
Tunda kelib uyiga.
“Rahming kelsin,
Qopqangni
Ochaqol,
Gap bor bitta”…
“Yig‘layverma, angladim,
Yaxshi otga bir qamchi.
Ko‘zang uchun
Malagim,
Yuragimni bersam-chi?”
Shu o‘xshaydi kerakka,
Qolgani qiz nozidir.
“Ko‘za uchun
Yurakka
Yuragim ham rozidir”.
Avvalo, qofiyalarga ahamiyat beraylik: “angladim, malagim, qamchi, bersam-chi… kerakka, yurakka, nozidir, rozidir”.
Tarjima asarida oddiy so‘zlarning o‘rni topib ishlatilgani sababli ular nodir so‘zlar kabi yaraqlab ochilib, tarjimaning zalvorini oshirgan. Shu to‘liq, silliq qofiyalarning o‘ziyoq Yahyo Tog‘aning nozik didli, so‘zlarni chertib-chertib ishlatadigan shoir ekaniga dalildir.
Qisqa qilib aytganda, “Slovak xalq qo‘shig‘i” voqeaband, hajmi katta bitta she’r. Tarjimada asarning qiziqarli va g‘aroyib syujetiga putur yetmagan. O‘quvchini hayajonga soladigan voqealar jarayoni, hodisalar rivoji kishi ko‘z o‘ngidan kinolentadek o‘tadi. Qahramon va personajlarning portretlari she’rxon tasavvurida to‘laqonli holda gavdalanadi. Ularning xarakterlari, xos odatlari, fe’l-xo‘yi aniq-tiniq namoyon bo‘ladi.
Shu bilan birga, ta’kidlash kerakki, she’riy vazn mezonlari tarjima asarining boshidan oxirigacha biror o‘rinda buzilmagan. Xalqona iboralar, qochirimlar, maqollar o‘z o‘rnida, topib ishlatilgani uchun tarjima yengil va ravon o‘qiladi.
Tarjimon mahorat bobida asliyatdagi shoir darajasida yoki undan ham yuqori bo‘lishi kerak, degan qoida shu o‘rinda, shoir Yahyo Tog‘a misolida o‘z isbotini topgan, desak, bizningcha, xato bo‘lmaydi.
Yahyo Tog‘a “Slovak xalq qo‘shig‘i”ni ona tilimizga mustaqil asar darajasida, asarga o‘zbekona ruh bag‘ishlab o‘girishga erishgani uchun uni shoirning adabiy tarjimai holini bezaydigan, ustoz shoirlar Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Omon Matjon, Abdulla Sher, Ma’ruf Jalilning tarjimalari qatorida e’tirof etiladigan asar bo‘lgan, deb aytish mumkin.
Jurnalning 2-sonida Xitoy mumtoz she’riyatidan namunalar, xususan, 3 nafar shoir – Guan Xanin, Syao Szi, Chjan Keszyuning she’rlari “To‘lqinlarda raqs tushadi oy” umumiy sarlavhasi ostida jurnalxonlarga taqdim etilgan. She’rlarni shoir Tursun Ali rus tilidan o‘zbek tiliga o‘girgan.
Ma’lumki, Xitoy mumtoz she’riyati Xitoy madaniyati, Xitoy tarixi kabi shakllanish, takomillashishning uzun yo‘lini bosib o‘tgan. Shu sabablimi, juda nozik, nafis va o‘zigagina xos ingichka xususiyat va belgilarga ega. Bu she’riy san’at ixcham ifoda, qisqa va oz vositalar bilan ko‘lamdor ma’nolarni aks ettirishga yo‘naltirilgan. Xitoy she’ri pirovardida, mutaxassislarning e’tirof etishicha, narsa va hodisalarning qoq mohiyatiga, ya’ni oliy haqiqatga yetishga intiladi.
Xitoy she’riyatida tabiat manzaralarini tasvirlashga alohida e’tibor qaratiladi. Tabiat manzaralari orqali inson ruhiyati manzaralari tahlil etiladi. Guan Xaninning “Kuz”, “Qish”, “Bahor” sarlavhali she’rlarida ham xuddi shunday holatga, tasvirga duch kelamiz.
“Kuz” she’rida:
Sovqotgan chigirtka chirillar,
biroq sassiqqo‘ng‘iz jim qoldi,
junjikib,
va yomg‘irning
bir maromda tomchilari
urilgaydir bananlarga.
Tarjimon “yomg‘irning bir maromda tomchilari” deb o‘zimizning tabiatimizga xos kuzni, “urilgaydir bananlarga” deganda Xitoy tabiati tasvirini o‘zbek o‘quvchisi ko‘zi oldida gavdalantirmoqda. Ayni paytda, “Bahor” she’rida tarjimon ikki tabiatni, ikki ruhiyatni badiiy tasvir nuqtai nazaridan uyg‘unlashtira olgan.
Bahor ham qaytadi.
Qaytarmisan, azizim?
Tolning momiqlari uchar daryo uzra,
Charchadi
mening qalbim sog‘inishdan.
Qushdek xabar yuborarmisan
bir kuni bahorda?
O‘zlariga in qurayotgan
qaldirg‘ochlarga
naqadar havas qilaman men!..
Mazkur o‘rinda, matnga ko‘ra, bahor qaytdi, lekin yor qaytadimi yoki yo‘qmi, noayon. Shu noayonlik lirik qahramon kayfiyatini namoyon etadi. Shunday vaziyatda tol momiqlari daryo uzra suzadi. Bu manzarani sog‘inch manzarasi deb aytish mumkin.
Har qanday she’rda, tarjima qilingan she’rlarda ham, fikrdan tashqari hayajon, ehtiros, shavq bo‘lishi talab etiladi. Bu – she’rning azal qonuni. Yuqoridagi she’rning qiyomiga yetmagan joyi shundaki, unda nasrga xos fikr oqimi mavjud. Ammo nazmga xos po‘rtana, qaynab-toshish sezilmaydi. Garchi Xitoy she’riyatida hissiy mayinlik, ruhiy sokinlik xususiyatlari ustuvor bo‘lsa-da, tabular, qoliplar yaxshi ma’noda buzilsa, inkor etilsagina yaxshi she’r paydo bo‘ladi.
Endi diqqat-e’tiboringizni she’rning so‘nggi satrlariga qaratmoqchimiz: “O‘zlariga in qurayotgan qaldirg‘ochlar…” Bu – shoir she’rda chizgan bahorning suratidir.
Turibman tanho
suyangancha panjaraga…
“Qish” she’ridagi shu ikki satr o‘quvchiga qish kayfiyatini yuqtiradi.
Guan Xaninning biz yuqorida o‘qiganimiz “Kuz” she’rida bir satr “Jala ajib taraq-turuq etardi…” tarzida tarjima qilingan. Nazarimizda, “taraq-turuq”qa “ajib” so‘zi sifat bo‘lib qovushmagandek tuyuladi.
Yana bir Xitoy shoiri Syao Szining “Farog‘at” she’rida:
Choydishdagi qor parchasi
erib borar o‘choqda…
deyiladi. Qor parchasi emas, qor uchquni deyilsa, o‘rinli bo‘lardi.
Yuqorida aytilganidek, Xitoy she’riyati juda nafis, juda ingichka. Agar tarjimon-shoirning o‘zi ham shunday uslubga ega bo‘lmasa, uning tarjima – qayta ijod borasidagi barcha sa’y-harakatlari besamar chiranishdan nariga o‘tmaydi. Shoir Tursun Ali esa o‘z uslubiga yaqin shoirlarni, asarlarni tarjima uchun tanlagan. Jumladan, Xitoy mumtoz shoirlaridan yana biri Syao Szi (1280-1345) ham ana shunday uslubga ega shoirlardan. Uning “Kuzgi nigoh” she’ri xotimasiga e’tibor qarataylik:
Qoshlarim o‘sib qalinlashsa-da,
kuzgi nigohimni qo‘ymas yashirib…
Keksalik va keksalikning kechinmalari nozik ifodalangan bu she’r: “Qoshlarim o‘sib qalinlashsa-da, kuzgi nigohimni qo‘ymas yashirib…”. Har qanday she’r muallifning kayfiyatini, ruhiyatini ifoda etadi: “yalong‘och barglar…”, “dilda quvonch yo‘q…”, “kulba ichida yolg‘iz inson…”… Bu o‘rinda tabiat manzarasi va inson tabiati uyg‘un holda, bir-biriga muqobil va, ayni paytda, bir-birini taqozo etadigan rakursda tasvirlangan. Shoir “kuzgi nigoh” der ekan, “mahzun nigoh” degan ma’noni nazarda tutayotir. Tarjimon she’rning ana shu umumiy ruhi, umumiy manzarasiga “kira olgan”.
“Kuz xayollari” she’rida:
Yakkash g‘ozlargina nimadir deb ming‘illar
muzday bulutga…
Bizningcha, “ming‘illar” so‘zini faqat insonlarga nisbatan ishlatish mumkin. G‘oz yoki boshqa turdagi jonivorlarga nisbatan bu so‘zni qo‘llash to‘g‘ri bo‘lmaydi.
Chjan Keszyuning Ko‘lda kuz kuni”she’rida:
Xazon barglariga burkangan
qirg‘oqlar bo‘yiga
shoshilar daryochi qayiqlar
Yoki:
Tog‘lar dandonalari orasida
G‘aroyib oy halqasi,
Oy zindonida
kabi misralarni o‘qib, o‘yga tolasiz. Bu o‘rinda “…daryochi qayiqlar…, “tog‘lar dandonalari”kabi iboralar tarjimon tomonidan o‘rinli qo‘llanganini aytib o‘tmoqchimiz. Lekin “dandona” degan fors-tojikcha so‘z o‘rniga shu ma’noni ifodalaydigan o‘zbekcha so‘z qo‘llanilganda edi, she’rning badiiy qimmati ortgan bo‘lardi.
Jurnalning 3-sonida turk shoirlarining she’rlaridan namunalar berilgan. 8 Mart – Xalqaro xotin-qizlar kuni munosabati bilan faqat onalar haqidagi, ya’ni onalar madh etilgan she’rlar tarjima uchun tanlab olingan. She’rlarni shoir Tohir Qahhor ona tilimizga o‘girgan.
Ahmad Qutsi Tajar (1901–1967)ning “Onalar” she’rida Gul butog‘i va G‘uncha + Ona va Bolaga qiyoslanadi.
G‘unchaga shunday der gulning butog‘i:
Tanimda yarasan, bir qo‘l tegmasin,
Titrayman, shamollar qadding egmasin.
Onalar der bola beshikda chog‘i:
Yomonlik ko‘rma hech, bolam, olamda.
Umidim, tasallim sensan har damda.
G‘unchalar ochilar, sel olar-ketar,
Onalar ulg‘aytar, yer olar-ketar.
Sakkiz misrali she’rda Gul butog‘i G‘unchani shamollardan asrab-avaylashi onalarning beshikda farzandini asrashiga qiyoslanadi. She’r kuchli falsafiy, ijtimoiy xulosa bilan yakunlanadi: “G‘unchalar ochilar, sel olar-ketar, Onalar ulg‘aytar, yer olar-ketar…” She’rning shunday qat’iy ohangda, keskin satrlar bilan yakunlanishi tarjimon she’rning asosiy nuqtasini – “jon joyi”ni topganini, she’rning ruhiga kira olganini isbotlaydi.
Ma’lumki, taniqli shoir Tohir Qahhor turk tilidan ko‘plab nasriy va she’riy asarlarni o‘zbek tiliga o‘girgan. O‘zbek va turk tillarining, shu tillardagi so‘zlarning bir-biriga muvofiq yoki muvofiq emasligini, ma’no yoki ohang jihatidan qanchalik mos yoki mos emasligini yaxshi his qiladi, sezadi. Bu borada shoir katta tajribaga ega. Ana shu tajriba va mahorat mevasi sifatida o‘zbek tiliga turk shoiri Abdurahim Qoraqo‘ch (1932-2013)ning muvaffaqiyatli o‘girilgan “Tun oqshom” she’ridan ayrim parchalarni, ayrim o‘rinlarni o‘qib ko‘raylik.
Avvalo, “Tun oqshom…” degan ibora g‘oyatda she’riy, nazmga xos ibora, ohang, Hazrat Alisher Navoiy qo‘llagan ibora shu she’rda o‘rinli ishlatilganiga guvoh bo‘lamiz.
Dardlar kechirarkan, borib yo‘qladim,
Yirtiq bo‘xchalarda umid saqladim.
Qayg‘ular qo‘shinin qirdim tun oqshom.
Shishada tutqundir bir chechak isi
Yog‘di yuragimga rang-rang qo‘rqusi…
Yo‘q yerga yo‘qlikni surdim tun oqshom.
Oy chiqdi. Ko‘lkalar cho‘kdi ustimga,
Hijron olov-olov oqdi ustimga.
Ko‘zimni yo‘llarda ko‘rdim tun oqshom.
…Do‘stimga she’r bitdim, xotira dedim.
Balki bir do‘st kelib, o‘tirar dedim…
Ko‘nglimni tuproqqa qordim tun oqshom.
“Yirtiq bo‘xchalarda umid saqladim…”, “Shishada tutqundir bir chechak isi…”, “Hijron olov-olov oqdi ustimga…”, “Ko‘nglimni tuproqqa qordim tun oqshom…” kabi satrlar ijtimoiy, falsafiy ma’nosi, zalvori, yuki ulkanligi, badiiy bo‘yoqdorligi jihatidan o‘quvchining yodida qoladi.
Bunday to‘q, pishiq satrlar albatta tarjimaning muvaffaqiyatidir.
Yana bir turk shoiri Abdulqodir Inolteginning “Ona duosi” she’ridan:
Suyukli qaydayu suygan qaydadir?
Seviklisin eslab, kuygan qaydadir?
E’timod tovushin tuygan qaydadir?
Ko‘krak qafasimdan yorildim, ona.
Sir berdim do‘stimga, oram ochildi,
Dardimni so‘yladim, yaram ochildi,
Oqimni ko‘rsatdim, qoram ochildi,
O‘zim yeb o‘zimni, zor o‘ldim, ona.
Ona, g‘urbat emas meni yig‘latgan,
Nechun boshdan-oyoq g‘arib bu vatan?
Har qarich yerida bir shahid yotgan
Aziz diyorimdan surildim, ona.
Qofiyalarning to‘qligi (suygan–kuygan–tuygan; oram, yaram, qoram; yorildim–zor o‘ldim) tarjimaning ohangdorligiga, tabiiy va ravon o‘qilishiga asos bo‘lgan.
Bunday holatlar, shubhasiz, tarjimonning mahorati nishonasidir.
Jurnalning 4-sonida Ozarbayjon shoiri Akbar Qo‘shalining turkum she’rlari e’lon qilingan. She’rlarni Ozarbayjon tilidan Rahmat Bobojon ona tilimizga o‘girgan.
Keyingi paytda Rahmat Bobojonning Ozarbayjon shoirlaridan amalga oshirgan tarjimalari gazeta-jurnallarda tez-tez e’lon qilinmoqda.
“She’r o‘qidim men Toshkent bo‘lib…” she’rida shoir:
Ular tirsak qo‘ygan stolga
Biz ko‘ngilni qo‘ygandik, axir
deb yozadi. Shoir “tirsak” va “ko‘ngil”ni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib, hayotga, insonga, ishq-muhabbatga munosabat borasida avlodlar – hissiyotlar, dunyoqarashlar, nuqtai nazarlar, kerak bo‘lsa, madaniyatlar o‘rtasidagi tafovutni, farqni ko‘rsatadi. Bu tasvir, bunday keng planli lavha, manzara tarjimada to‘la aks etgan.
“Olisdagi qaro ishq…” she’rida shoir dunyoning ikki chetidagi ikki yurakning bir-biriga sog‘inch bilan talpinishi holatini qalamga olgan. Bu holatni tarjimon tarjimaga ham yorqin tarzda ko‘chirishga erishgan:
Olisdagi qaro Ishq,
Eng qaro ishqlar ketdi.
Ketmadim qaro ishqdek,
Sen kelmading yoz misol.
Ko‘zingdanu so‘zingdan
Na biron xabar yetdi.
Botinu zohiringda –
Sen tarafda ne ahvol?
“Qiz qal’asi” she’rida shoir dunyo va ko‘ngil, olam va qalb o‘rtasidagi munosabatni:
Qal’a qalb bo‘lolmas,
Qal’a bo‘lar qalb –
tarzida ifodalaydi. Qal’a – dunyo, u ko‘ngil, qalb bo‘lolmaydi. Qalb esa, ko‘ngil esa dunyo bo‘lishi mumkin. Tarjimada shu tushuncha maromiga yetkazib ifodalangan.
Bir tomonda Qiz qal’asi,
Bir tomonda O‘g‘lon qal’a.
Orangizda sarhad yo‘qdir,
Orangizda hasrat ko‘pdir.
She’rning ikki satrida “sarhad yo‘qdir, hasrat ko‘pdir…” kabi so‘zlar tizimi she’r ravon tarjima qilinganini ko‘rsatadi va o‘quvchida yaxshi taassurot qoldiradi.
Shu she’rning bir misrasida “Umrim oyog‘ingga bo‘lsin poyondoz…” deyilgan. “Umrim oyog‘ingga” emas, “umrim yo‘llaringa bo‘lsin poyondoz” deyilsa, nazarimizda, mantiqan to‘g‘ri ifodalangan bo‘lardi.
Jurnalning 5-sonida o‘quvchiga Chili shoiri, Lotin Amerikasining XX asrdagi eng ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri, Nobel mukofoti sovrindori Pablo Neruda (1904 -1973)ning “Bashariyat qo‘shig‘i” epopeyasidan olingan bir parcha, ya’ni “Machu-Pikchu cho‘qqilari” dostoni taqdim etilgan. Uni shoir Rustam Musurmon rus tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilgan.
Avvalo, dostonning nomiga e’tibor beraylik: nega “Machu-Pikchu…”?
Machu-Pikchu qadimgi xalqlardan bo‘lgan Inklar muqaddas deb bilgan, dengiz sathidan salkam 3000 metr balandlikda barpo etilgan shahar. Hindular ispan bosqinchilaridan qochib, shahar qal’alariga berkinishgan. Pablo Neruda 1941 yili Peruga borganida Machu-Pikchu xarobalarini borib ko‘radi va shoir ko‘nglida shu asarni yozish fikri tug‘iladi. Bu haqda dostonda shunday yozilgan:
Machu-Pikchu,
toshlarning onasi,
kondor vatani.
Ibtidoiy odamning
unut bo‘lgan qoyatoshlari!
Ilk bora tuproqdan egat olgan
birinchi omoch.
“Machu-Pikchu cho‘qqilari” dostoni avvalo ijtimoiy mazmun, ijtimoiy ruh bilan yo‘g‘rilgan, ozodlik va qullik, erkinlik va tutqunlik, mustaqillik va mustabidlik, kurash va tobelik haqidagi asar. Tarjimon dostonning ana shu yuksak ijtimoiy ruhini, ijtimoiy pafosini o‘zbek o‘quvchisiga yetkazib bera olgan.
Tarjimada asliyatdagi milliylikni saqlab qolish juda muhim. Asliyatdagi milliy kolorit, asliyatdagi badiiy bo‘yoqdorlik tarjima qilinayotgan til va shu til egasi bo‘lgan xalq milliy koloritiga uyg‘unlashsa, asar matnidagi badiiy bo‘yoqdorlik tarjima matniga ham ko‘chsa, bu tarjimaning muvaffaqiyati hisoblanadi, albatta.
Lekin faqat shugina emas. Asliyatda asarning o‘z ritmi, ya’ni ohang va fikr ifodasi borasida o‘z maromi bo‘ladi. Ana shu maromni saqlab qolishga erishish ham tarjimondan talab etiladi.
Ana shundagina tarjima asari qayta yaratilgan bo‘ladi.
Ana shundagina tarjima faqat xira fotonusxaga emas, sof va asl ijod darajasiga ko‘tariladi.
Aytish mumkinki, mazkur doston tarjimasida Rustam Musurmon shu darajaga erishgan.
Osmonlarni teshib o‘tgan
dovon yo‘ldan ko‘tarilib,
bulutma-bulut, shamolma-shamol
chopib cho‘qqilarga chiqdim;
pastda qoldi sariq chaqa –
mis tangalar sochib kuz,
pastda qoldi bug‘doy o‘rib –
oltin boylik yig‘ib yoz.
Cho‘qqilarda navbahor,
buyuk sevgini ko‘rdim,
yuzidan nur taratardi
o‘n to‘rt kunlik suluv oy.
Tarjimon “Osmonlarni teshib o‘tgan… bulutma-bulut, shamolma-shamol chopib… sariq chaqa – mis tangalar sochib kuz… bug‘doy o‘rib – oltin boylik yig‘ib yoz… Cho‘qqilarda navbahor… yuzidan nur taratardi o‘n to‘rt kunlik suluv oy… ” kabi istioralarni qo‘llab, matnning badiiy jihatdan bo‘yoqdor bo‘lishiga erishgan. Bundan tashqari, asarning birinchi satrlaridanoq dostonning boshidan oxirigacha yaxlit saqlangan yagona ritmni, maromni shakllantiradi. Bu yakrang, zerikarli ohang emas. Aksincha, o‘zgaruvchan, ma’no va mazmunga, shaklga mos ravishda yangilanib boruvchi ohang va ritmdir.
Pablo Neruda o‘z ijodida shakliy eksperimentlarni dadil qo‘llagan. Izlanish va tajribalar zaminida o‘z uslubini yaratgan. Bu uslub fikr-mulohaza, ifoda diapazonining kengligi, ba’zan sokin, ba’zan jo‘shqinligi, ba’zan ko‘pirib qaynashi, falsafiyligi, so‘zlarning chiroyli emas, balki o‘tkir, keskir bo‘lishi, asosiy maqsadni ifodalash, bayon etish uchun xizmat qilishga bo‘ysundirilishi bilan izohlanadi.
Tarjimon asliyatning shu xususiyatlarini saqlab qola olgan.
Shoir dostonda inson hayotining ma’no-mazmuni, umr yakunida o‘z a’moli oldidagi sarhisob, o‘z umriga, o‘z hayotiga kishining o‘z bahosi qanchalik xolis, to‘g‘ri bo‘lishi borasida bahs yuritadi.
Behuda sovrilar inson hayoti
makkajo‘xori so‘tasi yanglig‘
g‘uj-g‘uj oltin donlarini
tishni birma-bir qoqib olgandek
ushatib olib,
behuda harakatlar
mayda havaslar,
besamar tashvishlarga
bitta-bitta boy berib,
nobud qilar butun borlig‘in.
Mazkur parchadan ko‘rinadiki, tarjimon dostonning asosiy g‘oyasi, asosiy maqsadi nimaga yo‘naltirilganini topa bilgan, qanday “nishon”ga qaratilganini anglagan va shuni tarjima o‘quvchisiga yetkazib bera olgan.
Jurnalning 6-sonida bolgar shoirasi Lilyana Stefanovaning (1929-2021) “Derazamni yuvsin yomg‘irlar” deb nomlangan umumiy sarlavhasi ostida bir turkum she’rlari e’lon qilingan. She’rlarni rus tilidan Mavsuma Mansurova tarjima qilgan.
Tarjima ham ijod, ham san’at. Tarjima asarlariga mustaqil she’rdan pastroq bo‘lsa ham bo‘laveradi, deb qarash, pirovardida tarjimaning muvaffaqiyatiga soya soladi. Afsuski, Lilyana Stefanovaning “Aprel” she’ri tarjimasida shunga o‘xshagan holni kuzatish mumkin.
Aprel,
Mening oppoq gullagan oyim,
Mehribon erkalar shirin visoling.
Boqiy bo‘l sehrli ertak misoli.
Derazamni yuvsin yomg‘irlar doim.
Bu oyning kunlari tugamasin hech –
Aprel kunlaringni ko‘proq cho‘z, saxiy.
Bu tongda oyning tunlari tugamasin hech,
chiqqan quyosh botmasin boqiy.
…Mashaqqatli yo‘l,
Aprel,
Yuragimda og‘riqli yara.
Aprel,
Ketib qolma buncha tez, erta.
Aprel,
Yana biroz yonimda bo‘lgin.
Tarjimada she’rga, bahorga, aprelga xos zavq, jo‘shqinlik, ko‘tarinki kayfiyat yaqqol sezilmaydi. Masalan, “… gullagan oyim…, mehribon erkalar shirin visoling… Boqiy bo‘l sehrli ertak misoli… Aprel, kunlaringni ko‘proq cho‘z, saxiy… chiqqan quyosh botmasin boqiy.. Aprel, ketib qolma buncha tez, erta…” kabi ibora va misralar oddiy va so‘nik so‘zlardan iborat ekani uchun tarjimaga ko‘tarinki she’riy ruh, kayfiyat bag‘ishlay olmagan.
Tarjima jarayonida asliyat va tarjimada dunyoqarashlar, axloq mezonlari nomutanosib kelgan o‘rinlar paydo bo‘lishi, tushunchalar har xilligiga duch kelinishi mumkin.
“Nilufar”, “Shamol” she’rlari tarjimasida tarjimonning ijodiy izlangani, lirik qahramonning dunyoqarashini aks ettirishda milliy zaminga tayanishga uringani seziladi. Lekin “Nilufar” she’rida “Bamisoli “NILUFAR” so‘zi Atoqlimas, turdosh ot kabi…” degan jo‘n misralarni o‘qishga to‘g‘ri keladi.
“To‘y” she’rida yaxshi satrlar bor:
“Ovoz qush kabi uchar”,
“O‘yin-kulgudan hovli
Kema kabi qalqiydi”,
“Oq ko‘ylakli kelinchak –
Gullagan kabi olcha.
Ko‘z yoshimni artaman,
Qo‘limda dastro‘molcha”.
Kelinga ezgu niyatlar bildirilishi quyidagicha ifodalanadi:
“Kelin, tikansiz bo‘lsin,
Boshingda gulchabaring…”
“Nog‘orachi zarb bilan
Yuragimni chaladi.
Gurillab o‘yin-kulgi
Tobora avj oladi”.
She’r shunday yakunlanadi:
“Hilpiraydi oq ko‘ylak,
Qushdek qoqar qanotin.
Davrada suza ketar
Oqqush misoli kelin”.
“O‘yin-kulgudan hovlining kemadek chayqalishi…”, “Ovoz qush kabi uchar…” singari istioralar o‘rinli qo‘llanilgan va kitobxonda qiziqish uyg‘otadi.
Jurnalning 8-sonida jahon adabiyoti vakillari ijodidan namunalar taqdim etilgan. She’rlarni rus tilidan ona tilimizga shoir Yo‘ldosh Eshbek tarjima qilgan. She’rlari tarjima qilingan shoirlar turli mamlakatlardan, turli xalqlarga mansub bo‘lsalar-da, ularning asarlarini ozodlik, mustaqillik, erkinlik, zulm va istibdodga qarshi kurash ruhi birlashtiradi. Darhaqiqat, o‘tgan XX asrda Yer yuzini inqilob ruhi, ozodlik ruhi qamrab olgan edi.
Yo‘ldosh Eshbek tarjima uchun XX asrda ozodlikka, mustaqillikka intilgan xalqlar adabiyotidan she’riy asarlar tanlagan. Bu shoirlar – o‘z xalqlarining erk va ozodligi uchun kurashgan, shu yo‘lga, shu taqdirga umrini bag‘ishlagan fidoyi shoirlar. Ularning she’rlari hurriyat ruhi bilan sug‘orilgan.
Amerika shoiri Lengston Xyuzning “Ozodlik o‘tlisi”, “Hayot go‘zal”, “Tug‘ilish” she’rlari tarjima qilingan. Tarjimon “Ozodlik o‘tlisi” she’rida gazetani – kunso‘z, poyezdni – o‘tli, radioni – unso‘z, vagonni – qator deb tarjima qiladi. Garchi tarjimon tomonidan “qayta tiriltirilgan” ushbu so‘zlarning tildan tilga, asardan asarga o‘tishiga shubha bilan qarasak-da, baribir, bunday o‘ziga xos topilmalarni albatta olqishlash zarur. Yana bir jihati, bu so‘zlar mazkur she’r yozilgan paytda tilimizda faol muomalada bo‘lgan. Tarjimada shu so‘zlar ishlatilishi esa asarda o‘sha davr manzarasini tiklash uchun xizmat qiladi.
“Bundan-da qimmatli so‘z yo‘q jahonda, Hayqiraman Yashasin Ozodlik!..” Shoir ozodlik so‘zini katta harf bilan yozadi.
Lengston Xyuzning “Tug‘ilish” she’rini to‘liq keltirishni joiz deb topdik:
O‘, yulduzlar tug‘ilgan
mo‘jizalar maydoni,
nur sochdi quyosh,
yoritdi oy
va men – shoir,
zulmatga yog‘moq uchun,
chaqinday chaqmoq uchun,
yurakni yoqmoq uchun
qilib qandaydir nishon
tunlarga taqmoq uchun
va qandaydir so‘z bilan
porlab,
to‘lib,
sochib nur,
nur bo‘lib boqmoq uchun,
yangrab,
jaranglab
yana
shu’laday balqmoq uchun!
Angola shoiri Antoniu Jasintuning “Kimdir olamdan o‘tayotganda” she’riga ko‘ra, biz marhum o‘zi bilan olib ketayotgan azoblari, tuyg‘ulari uchun yig‘lamaymiz, balki “Har bir marhumda bor O‘z o‘limimiz”.
Gvineya Bisau shoiri Vashku Kabralning “Ozodlik” she’rida:
Qanday shamol nola qilar
odamlarning dilida?
Qanday g‘ussa oq qanotli kabutar kabi
charx uradi ko‘tarilib osmon-falakka?
Har bir shamolda,
har bir qayg‘uda,
har qatra ko‘z yoshda,
har bir chuqur botgan yarada…
Sen borsan,
Ozodlik!
deyiladi.
Mozambik shoiri Samora Moysez Mashelning “Seni qaydan topayin?” she’rida:
Inqilob bu –
mening hayotim!
Mozambiklik yana bir shoir Joze Kraveyrinyaning “Duo qil, Mariya” she’rida:
Zindonlarda darmonsiz g‘azablarda chiriganlar haqqi,
kunga qarab o‘sar ishonchimiz –
kungaboqar niholi
deb ifodalangan mavjud muhitga, mavjud holatga qarshi kurashchan kayfiyatini shoirlar jangovar satrlarnig qat- qatiga singdira olgan. Shu o‘rinda, tarjimon kayfiyatining ham shu kayfiyatga, shoir kayfiyatiga mosligi yaqqol seziladi. Negaki, asliyatdagi asarning kayfiyati, ruhiyati bilan o‘sha xalqning kayfiyati, ruhiyati ham tarjima qilinayotgan makonga kirib keladi.
Ishonchning nihol kabi o‘sishi lirik qahramon kelajakka ishonch ruhi bilan to‘yinganligining ramzidir.
Kongo shoiri Ngampika-Mperening “Tun” she’rida:
Havo tinch
xurmolar uxladi.
Moviy uyquga cho‘mmoqda dunyo.
Uyg‘onarkan,
to‘shagidan qo‘zg‘aladi porloq oy…
satrlarini qog‘ozga tushirgan. Ushbu she’rda “uxlamoq”, “uyg‘onmoq”, “qo‘zg‘almoq” kabi so‘zlar bosh so‘zlar bo‘lib, she’rning bir qarashda sokin, ammo jasur va isyonkor ruhini ifodalaydi. Tarjimon she’rning yuragini ochib ko‘rsatadigan aosiy muhim so‘zlarni topa olgan.
Tasavvufda mavlaviya tariqati asoschisi sanalgan Mavlono Jaloliddin Rumiy g‘azallari jurnalning 9-sonida o‘quvchilarga taqdim etilgan. G‘azallarni O‘zbekiston Xalq shoiri Sirojiddin Sayyid fors tilidan o‘zbek tiliga o‘girgan. 17 ta g‘azal tarjima qilingan.
O‘tgan XX asrning to‘qsoninchi yillarigacha o‘zbek tiliga jahon adabiyoti, Sharq, hatto qardosh xalqlar adabiyoti namunalari vositachi til – rus tilidan amalga oshirilgan tarjimalar orqali kirib kelardi. So‘nggi o‘ttiz yilda bu xunuk an’ana tobora barham topib bormoqda. Endi Sharq adabiyotining o‘nlab nodir namunalari bevosita asliyatdan tarjima qilinayotir. Turk, fors, arab, xitoy, koreys va boshqa qardosh xalqlar tillaridan qilinayotgan tarjimalar ehtimol bugun juda pishiq-puxta emasdir, lekin vaqt o‘tishi bilan, ya’ni kelgusida albatta kam-ko‘stlardan xoli bo‘lib boraveradi.
Tarjima uchun asliyat namunasini tanlash, uni butun holda tushunish, “ichiga kirish”, asar yaratilgan xalq tarixini, ayni paytda asar tarixini o‘rganish, asarni yuzaga chiqargan muhitdan, shart-sharoitdan xabardor bo‘lish, yangi muhitda, boshqa muhitda, tarjima qilingan til muhitida tarjima asarining qanday qabul qilinishini o‘ylash va bu haqda imkon qadar to‘liq tasavvurga ega bo‘lish, tarjima uslubi va usulini aniqlash – bular tarjimaning muvaffaqiyatini ta’minlaydigan juda muhim omillardir.
Mavlono Jaloliddin Rumiy tarjimalari Sirojiddin Sayyid tomonidan aruz qoidalari va mezonlariga rioya etilgan holda, ayni paytda o‘zbek tilimizning boy so‘z boyligi, keng imkoniyatlaridan foydalangan holda tarjima qilingan.
“Bila…” radifli g‘azalga diqqat qarataylik:
O‘tdi umrim dilni savdosi bila,
Dil g‘ami ham dilni parvosi bila.
Dil mening qasdimni aylar har zamon,
Men yuribman dilni da’vosi bila.
Yor zulfin halqasidir unga joy,
Dilga xushdir bo‘lsa shaydosi bila…
Butun ijodi ilohiy ishq bilan yo‘g‘rilgan ulug‘ shoirning bitiklarini tarjima qilishga qo‘l urishdan avval uni sinchiklab o‘qib, “o‘ziniki” qilib olish kerak. Shundagina har bir g‘azalni tushunish va uni tarjima qilish uchun yo‘l ochiladi.
Yuqorida biz ko‘zdan kechirgan tarjima-g‘azal ravon o‘qiladi. Ohanggi tabiiy. So‘zlar va fikrlar ma’no va shakl nuqtai nazaridan o‘rnini topgan. Tarjima emas, o‘zbek tilida yozilgan g‘azaldek taassurot uyg‘otadi.
Umuman olganda, tarjimon-shoir uslub va shakl nuqtai nazaridan o‘z uslubiga yaqin shoirlarning asarlarini tarjima uchun tanlagani ma’qul. Sirojiddin Sayyidning aruzda yozish tajribasi, malakasi katta. Bir tomondan ko‘plab g‘azallar bitgan bo‘lsa, boshqa tomondan Sakkokiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Zahiriddn Muhammad Bobur, Avaz O‘tar, Huvaydo kabi ulug‘ shoirlarning g‘azallariga diltortar muxammaslar bog‘lagan. Uning mumtoz shoirlarimizning g‘azallari bilan barobar pardada, barobar darajada jaranglaydigan g‘azal, muxammaslari oz emas. Shu ma’noda, ushbu g‘azal tarjimasi ham muvaffaqiyatli chiqqanini, she’rxonning yuragiga yetib borishini e’tirof etish lozim.
Tarjimada ohangdosh tovushlar she’rning ohangdorligini oshirganini “bo‘lgan” radifli g‘azal misolida kuzatishimiz mumkin:
Havoingda havo etgan, bu dil borin navo etgan,
Bu jonim ham jamolingdan o‘chib burji hamal bo‘lgan.
“O‘zim” radifli g‘azalida qator alliteratsiya qo‘llangani g‘azalni kuy-qo‘shiqdek jaranglatib yuboradi. Mumtoz adabiyotimizdagi ko‘plab g‘azallar qo‘shiqqa aylangani bejiz emas.
Ey sen, g‘azalxon bulbulo, shirinzabon, ey to‘tiyo,
Qandu shakar istar esang, qandu shakardirman o‘zim.
Atoqli shoir Sirojiddin Sayyid Mavlono Jaloliddin Rumiyning ijodiy bisotidan o‘girgan g‘azallarni tarjimachilikda yangi bosqich, xususan, keyingi yillarda fors tilidan o‘zbek tiliga amalga oshirilgan tarjimachilik tajribasini har tomonlama boyitgan, bu ulkan tajriba-merosga yangi ijodiy fazilatlar, ijodiy xususiyatlar, ya’ni yutuqlar qo‘sha olgan tarjimalar, deb baholash mumkin.
Badiiy asarlar tarjimasiga, ya’ni tarjimaga “ikki xalq o‘rtasidagi ma’naviy ko‘prik” deb ta’rif beriladi. Bu haqda gapirganda, O‘zbekiston xalq shoiri Sirojiddin Sayyid tomonidan Mavlono Jaloliddin Rumiyning betakror g‘azallari o‘zbek tiliga o‘girilganini “xalqlar o‘rtasiga solingan ma’naviy ko‘prik” deb ta’riflash mumkin.
Ushbu tarjimalar o‘z davrida amalga oshirilgan Shoislom Shomuhamedov, Jumaniyoz Jabborov, Jamol Kamol tarjimalari kabi xalqimizning bezavol badiiy mulki bo‘lib qoladi.
Jurnalning 10-sonida ispan she’riyatidan namunalar berilgan. Ispan shoiri Leon Felipe (1884-1968)ning bir turkum she’rlarini rus tilidan iqtidorli shoir Davron Rajab tarjima qilgan.
Shoir “Og‘riq” she’rida shunday yozadi.
Men o‘z yuzimga
dunyoning barcha ko‘zyoshlari ila
qarash uchun keldim.
Bu so‘zlar shoirning butun ijod yo‘lini belgilab bergan so‘zlardir.
“Men bilaman” she’rining yakuni shunday:
Ha, men ko‘p narsani bilmayman,
bu – rost.
Biroq ayni shu rost meni
ertaklari bilan zaharlab borar.
Men buni bilaman.
Bu she’rning falsafasi Sharqona falsafa: Bilganingiz sari bilmasligingizni bilib borasiz. Lekin tarjima u qadar silliq chiqmagan: “Ha, men ko‘p narsani bilmayman, bu – rost. Biroq ayni shu rost meni ertaklari bilan zaharlab borar. Men buni bilaman.”
Ushbu o‘rinda rost so‘zi o‘rniga, masalan, haqiqat so‘zi qo‘yilganda ma’no kuchli, ravshan va oydin ifodalangan bo‘lar edi.
“Gil” she’rida:
Sezar xoki aralashgan gildan
Xom g‘ishtdan qurilgan
Ayanchli kapaning
Shamolda uniqqan devorlari suvalgan.
“Kapa” bo‘lgandan keyin qurilgan emas, tiklangan deyilsa, to‘g‘ri bo‘lardi.
“Shoir so‘zlarini odamlarga bag‘ishlashdan boshlaydi” deb boshlangan she’rdagi “Navolar-la shamol og‘ochlarda shitirlar barglarni” satrini qanday o‘qib, qanday tushunishni bilmaysiz. Yoki “Bularning bari o‘zgacha aytganda, shunday yangraydi; Odamlarga baxsh etganim bajo bo‘ldi g‘urar-la to‘lib…” Bu – she’r emas, oddiy gazeta jumlalariga o‘xshab hissiz aytilgan gaplar, xolos. Yoki shu she’rda “Endi men emas, qushlar so‘zlarimni aytib sayraydi” deyiladi. Mazkur o‘rinda “men emas” degan ikki so‘zga sira hojat yo‘q. Shu ikki so‘z satrning ravonligini buzib turibdi.
Shoirning kichik bir she’rini to‘liq keltiramiz:
Bo‘lib oling she’rdan so‘zlarni.
Olib tashlang vazn tovushlarin,
jarangdor qofiyalaru
uloqtiring fikrlarni ham.
So‘ng ularni shamolga yoying.
Shunda agar qolsa nimadir,
bu – She’riyat,
aslo, shubhasiz.
Yaxshi she’r. Lekin unda “Bo‘lib oling she’rdan so‘zlarni” emas, “Ajratib oling she’rdan so‘zlarni” yoki o‘tkir ma’noga ega boshqa sinonim topib ishlatilganda, she’r o‘quvchiga yanayam kuchli ta’sir etardi, deb o‘ylaymiz. “Bu – She’riyat, aslo, shubhasiz” deyilganda ham aslo so‘zi ortiqcha ishlatilgan, bu o‘rinda bu so‘zga ehtiyoj yo‘q edi.
Jurnalning 11-sonida dunyoga mashhur qozoq shoiri O‘ljas Sulaymonning bir turkum she’rlari berilgan. She’rlarni shoira Oydinniso rus tilidan o‘zbek tiliga o‘girgan. O‘ljas Sulaymonning she’rlari avval ham Shavkat Rahmon, Mirpo‘lat Mirzo va boshqa shoirlar tomonidan tarjima qilingan va o‘z o‘quvchisini topgan.
Badiiy asarda his-tuyg‘u, inson va tabiat, harakat va holat tasvirlari muhim o‘rin tutadi. Asliyatdagi shu muhim unsurlar albatta tarjimaga ko‘chgan bo‘lishi kerak.
O‘ljas Sulaymonning “Bir urush tugadi” she’ri voqeaband she’r. Lirik qahramonning otasining akasi – amakisi urushga ketdi. Urushda qahramonarcha halok bo‘ldi, degan xabar keladi. Qahramonning otasi – bobo nabirani yoniga olib, o‘g‘lining qabrini izlab boradi. Rus o‘rmonlarining bir chetida akaning so‘nggi manzili topiladi. O‘g‘lonning xokini ona yurtga olib kelmoqchi bo‘ladilar. Lekin uy-uyidan chiqib kelgan qishloqning yoshu qari ayollari umumiy qabrga teginishga qo‘ymadilar. Chunki bu yerda – bir joyga 18 nafar askar dafn etilgan.
Ma’lumki, O‘ljas Sulaymon asarlarini rus tilida yozadi. U katta rus adabiyotini qozoq dashtlari, qozoq mentaliteti, qozoq hayoti, qozoqcha kulgi va yig‘i, ya’ni Sharq tasvirlari bilan boyitdi. Bu yangilik bo‘lgani, milliy va umuminsoniy ahamiyatga ega ekani uchun shoir rus adabiyotida qadr va e’tibor topdi.
Shu she’rni rus tilida o‘qiganda og‘ir kayfiyat o‘quvchi ruhiga ko‘chadi. Asliyatdagi og‘ir kayfiyatni olib o‘tishga tarjimada ham, umuman, erishilgan.
Tarjimada:
Eslaganim… vagonlar,
uchar askarlar…
deyiladi. Askarlar uchmaydi-ku.
Asliyatdan, ya’ni rus tilidagi matndan chetga chiqmasdan tarjima qilinsa:
Eslaganim…
Uchib yoki yelib borayotgan vagon derazalaridan
qarab ketayotgan askarlar…
taxminan shunday o‘girilishi maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Jurnalning 12-sonida mashhur qalmoq shoiri David Qug‘iltinovning she’rlari berilgan. She’rlarni rus tilidan Asror Mo‘min tarjima qilgan.
Asror Mo‘min tajribali tarjimon. Rasul Hamzatov, Qaysin Quliyev, Yevgeniy Yevtushenko, Andrey Voznesenskiy kabi dunyo yaxshi tanigan shoirlarning she’riy asarlarini, ya’ni she’r va dostonlarini tarjima qilgan.
Tarjimon David Qug‘iltinovning “Ona tili”, “Chin do‘stlik sinalar”, “Fikrat va vaqt”, “Ikki shaxmatchi” kabi she’rlarini tarjima qilgan. Ushbu tarjimada mahalliy tor va cheklangan sharoitda qolib, o‘z iqtidorini rivojlantirolmagan, yuzaga chiqarolmagan shaxmatchi yillar o‘tib, yiroqlarda mahoratini toblab, tajribasini oshirib, katta sportchi bo‘lgan o‘rtog‘iga o‘yinda yutqazadi. She’r syujeti shundan iborat.
Lekin bu anchayin hissiz tarjima. She’rxonni hech bir jihati bilan qiziqtira olmaydi.
Urushdan qaytmagan shahid botirlar,
Tirik vaqtdagiday tushimga kirar.
“tirikdek”deb ishlatilsa, to‘g‘ri bo‘ladi.
Dunyodan o‘tganlar yashaydi bizda,
Ularni asrasak xotiramizda.
“yashaydi bizda” emas, “yashaydi qalbimizda”, deyilsa, so‘z va fikr o‘rnini topgan bo‘lar edi.
Ba’zan tarjimonga “tarjimon – xoin”deb ta’rif berilgan. Tarjimon asliyatga, boshqa bir tilda yaratilgan asarga xiyonat qilmasligi, ya’ni uni asliyatdan past darajada tarjima qilmasligi kerak. Agar shunday yo‘l tutilsa, bu chindan ham xiyonat bo‘ladi.
Jurnalning shu 12-sonida rumin yozuvchisi, shoir va tarjimon Florentina Dalianning bir turkum she’rlari bosilgan. She’rlarni ingliz tilidan Sherzod Ortiqov tarjima qilgan.
Florentina Dalian Buxarest shahrida 1968 yilda tug‘ilgan, asli kasbi kimyo muhandisi. Shu kungacha ikkita romani, bir necha she’riy to‘plamlari chop etilgan.
“Maktub” she’ri matn sifatida juda oddiy. Bayon va tafsilotlardan iboratdek tuyuladi. Masalan:
Ko‘kda quyosh porlar
Ayni choshgoh payt.
Bunday paytda
His qilmoq tabiiy
Nihoyasiz jaziramani.
Qisqa parchada “payt” so‘zi ikka marta ishlatilgan. “Choshgoh payt”emas, “choshgohda” tarzida ishlatilsa, ifoda ixchamroq bo‘lar edi.
Shu o‘rinda har qanday tarjimon avvalo o‘z tilini, adabiy tilni, shu bilan birga shevalarni ham puxta bilmog‘i, buning uchun esa ko‘p kitob o‘qishi, izohli lug‘atlarni mudom ko‘zdan kechirib, o‘z so‘z zahirasini muttasil ravishda to‘ldirib boyitib borishi kerak, degan mulohaza xayoldan o‘tadi.
Agar shunday bo‘lmasa, quyidagidek obi-tobiga yetmagan satrlar qog‘ozga tushishi mumkin:
Men senga yozyapman
Chulg‘ab olgancha hayronlik nuqsin:
Qachon yetib borarkin
Senga bu maktub?
Matnga ko‘ra, lirik qahramon “Hayronlik nuqsini” qamrab olgan. Vaholanki, hayronlik lirik qahramonni “chulg‘ab olganda” edi, jarayon tabiiy bo‘lardi.
Shunga o‘xshash maromiga yetmagan ifodaga yana bir misol:
Seni sevishim ham tuyular
Voqelikdan ancha yiroqdek.
Tarjima uchun tanlanayotgan asarning tarjima qilinayotgan millat mentalitetiga, axloqiga mos yoki mos emasligi ham muhim masala hisoblanadi. Bu fikrga misol keltirsak:
Cho‘chqalar uchayotgan ayni paytda
Bir-birimizni ko‘rishda ilkis
ro‘y beradigan bachkana afsus,
Sog‘inch, va’dalarga qoldirmang o‘rin.
Shubhasiz, “cho‘chqalar uchayotgan” degan so‘zlar boshqacha tarzda ifodalansa, ya’ni boshqa muqobili – sinonimi topilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
“Yarmarka tomoshasi” she’rida:
Tuyuldi bo‘yi o‘sgandek
O‘xshadi unchalik ham ahmoq emasga.
“emasga” so‘zi o‘rniga tushmagan.
Jurnalning bir yillik taxlamlarini varaqlar ekansiz, katta ijodiy kuchga to‘lgan shoirlarning tarjimaga ko‘pda qo‘l urmayotganliklarini payqaysiz. Shunday paytda, tarjima asosiy ijod bilan band bo‘lmagan fursatlarda, ya’ni bo‘sh vaqtlarda qalam yozishdan chiqib ketmasligi uchun qilinadigan o‘ziga xos bir mashq emasmi, degan mulohazalarga xayol olib qochadi kishini.
G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjon, Mirtemir, Maqsud Shayxzoda, Zulfiya va boshqa alloma shoirlar ham tarjimaga begona bo‘lmaganlar-ku?.. Tarjima asarlari ularning ijodiy tarjimai holini bezab turibdi-ku?..
Shunday paytda keyingi yillarda tegishli oliy o‘quv yurtlarida badiiy tarjima bilan, xususan, xorijiy tillardan o‘zbek tiliga va o‘zbek tilidan xorijiy tillarga tarjima qilishga ixtisoslashgan tarjimon-mutaxassislar tayyorlanayotgani bejiz emas va bu kelajakda o‘z mevasini beradi, degan xulosaga kelasiz.
“Jahon adabiyoti” jurnali o‘tgan 2022 yil davomida jahon adabiyoti, jahon she’riyati muxlislarini dunyoda e’tirof etilgan, uslubi, ijodiy yo‘nalishi nuqtai nazaridan har xil bo‘lgan shoirlar va she’rlar bilan tanishtirib bordi. Bu bilan milliy adabiyotimiz, she’riyatimiz ufqlari kengayishiga, yangi-yangi an’ana va tendensiyalar bilan boyishiga munosib hissa qo‘shdi.
Salim ASHUR
28.0202023
