2023 yil fevralining ilk kunida Navoiyda loy yomg‘iri yog‘di. Kechasi bilan yomg‘irning shitir-shitiriga bahs boylab, noutbukimni chiqir-chiqirlatib chiqdim. Loy yomg‘iri va o‘rganayotganim Bukovskining “loyli” realizmida uyg‘unlik bordek loyqa fikrlar miyamga quyilib kelardi. XX asrning eng ziddiyatli yozuvchisi (shoir ham)ga qiziqish, talab so‘nggi o‘nyillikda nega bu qadar ortib ketdi? Bugun uning ijodi o‘zbek yoshlari, yosh ijodkorlari orasida ham ommalashib borayotganiga sabab o‘zaro ruhiy yaqinlikmi?
Hamma davrning o‘z qahramonlari, sevimlilari bo‘lishi tabiiy. Puch kelajak, sarob orzular, yolg‘on va’dalardan sob bo‘lgan 20-30 yoshli avlod uchun qaqshatqich, yalang‘och realizmdan o‘zga najot yo‘qdek. Jamiyatga, hukumat va zamonga nafrat va g‘azabini shu orqali sochayotgandek, o‘ch olayotgandek.
60-yillardagi sovuq urush odamlarda kelajakka shubha va umidsizlikni avj oldirdi. Ular qashshoqlikdan qutulish haqdagi so‘nggi umidni ham yo‘qotdilar, yolg‘izlik va ma’nisizlikning olovli halqasi ichida qoldilar. Shu vaqtda dunyoga kelgan giperrealizm uslubidagi romanlar tushkun odamlarning yagona tasallisiga aylandi. O‘quvchilar tuman ichida, jar yoqasida yolg‘iz emasliklariga ishondilar. Giperrealizm namunalari hayot haqidagi shafqatsiz haqiqatning, “Amerika orzusi” atalmish afsonaning yuziga ko‘zgu tutdilar. Jirkanch haqiqat odamlarda yana ishonch uyg‘ota oldi, hech bo‘lmasa bu yerda aldanmasliklari, haqiqiy hayotni kitob sahifalarida bo‘lsa-da ko‘rishlari mumkin ekanidan quvona olardilar.
Charlz Bukovski o‘sha jamiyat, qolaversa nosog‘lom muhit mevasi edi. U sadist otasi haqida shunday xotirlaydi: “Mening adabiyotdagi eng katta muallimim – otam. Chunki u menga og‘riq, yana ham aniqrog‘i sababsiz azob nima ekanini anglatdi”. Otasining onasi va uni ayovsiz kaltaklashi, maktab davrlarida nemis milliy libosidagi bolaning amerikaliklar tomonidan tahqirlanishi, o‘smirlik davrida yuzini yara bosib, hech kimga qo‘shilolmay qolishi va buning otasi tomonidan qattiq nazoratga olinishi Bukovskini kutubxonaga, kitoblar olamiga sho‘ng‘ishga sabab bo‘ldi. Yoshligidagi kechmishlarning bari uni bir umr turmush tarzida, bitiklarida ta’qib qildi. Hech ishda turg‘un bo‘lmadi: kasb va ayollar borasida beqaror, oyma-oy almashlab turishni odat qildi. Bukovski asarlarining qo‘lma-qo‘l bo‘lib ketishidagi asosiy omil – u o‘zi haqida ochiq-oydin, yashirmay yozgani edi.
Uning olti romanidan biri “Faktotum” mutolaasi Bukovskini, u yashagan jamiyat va muhitni anglash uchun kifoya qiladi. Bosh qahramon Genri Chinaski – uning o‘zi. Asar shu qadar qora bo‘yoqlarda, jirkanch ifoda usulida yozilgan bo‘lsa-da, muallifning qalbini, uning og‘rig‘ini tushunasiz. Tasvirlardagi tartibsizlik uning ichida ekanidan hatto achinish hissini tuyasiz. Yo‘q, uning asarlari qalbingizni tozartirmaydi, pok hislar va’da qilmaydi. U o‘zining misolida behuda yashamaslik kerakligiga yo‘l ko‘rsatadi. Hatto qabrtoshiga ham uning vasiyatiga ko‘ra “Urinma!” deb yozib qo‘yilgan. Ma’nosi shuki, u yozuvchi o‘z bo‘shliqlarini to‘ldirgandagina muvaffaqiyatga erishadi, deb hisoblagan. “Hech kim, hech qanday ustoz sizga va’da qilganini bermaydi. Shuning uchun urinmang. Inson faqat shaxsiy tajribasi, qiyinchiliklarga dosh berishi va xulosa chiqara olishi bilangina muvaffaqiyatga erishadi. Faqat olov, suv kechib, hayotning o‘nqir-cho‘nqir yo‘llaridan o‘tibgina, odam bu hayotda nimanidir tushunishi mumkin. jilla qursa, ko‘zini kattaroq ochar, pushti ko‘zoynagini yechar. Shuning uchun urinmang!”, degan.
Bizning jamiyatda ham nega yalang‘och realizmga qiziqish ortib ketdi? Didaktik adabiyot bizni o‘stirdi va undan kutganlarimiz kutganimizdek chiqmadi. Nasihat desa, yuzimiz bujmayadigan bo‘ldi. Bo‘yoqdor, jimjimador asarlarga tupurgimiz keladi. Hozirgi o‘sib kelayotgan avlod na o‘z hayotida, na “birovning hayoti” – adabiyotda buyuk kelajakni ko‘rmay qo‘ydi. Ishonchsizlik, umidsizlik oxirgi besh yilda kuchayib ketdi. Avval mo‘ljal bor edi, yo‘lning oxiri bor degan ilinjda yashardik. Endi jamiyatning katta qismi “chet el orzusi”, “surish rejasi” bilan yashayapti. Balandparvoz va’dalar, jimjimador so‘zlar, oxiri yaxshilik bilan tugovchi ertaklar, puch nasihatlardan to‘ygan o‘quvchi ayovsiz bo‘lsa-da, yoqimsiz va jirkanch bo‘lsa-da haqiqatni eshitgisi kelyapti. Haqiqat ham gapirilar ekan degan yupanchda, quvonchda. Shu sabab hayotni bor-bo‘yicha oynaga solib ko‘rsatuvchilarning etagidan tutuvchilar ko‘proq.
Biz shunday jamiyatda yashayapmiz – bizga Navoiy, Rabg‘uziy, Yassaviylar emas, Nitshe, Kamyu, Bukovskilar… kerak.
Loyqa fikrlarimni yozib tugatgunimcha, loy yomg‘iri ham tindi. Quyosh chiqyapti. Demak, yana nimadandir umid bor.
Sevara Alijonova
