(luqma)
Bolalik baribir ajoyib-a? Ayniqsa gard yuqmagan pokiza ko‘ngling bilan mo‘jizaga ishonadigan davring. Men bu sof e’tiqodni ilk bor Yetimxona derazalarida ko‘rganman. Qaysidir norasidaning ustozi aytgan gaplariga ishonib, «bir kuni albatta dadam meni olib ketadi», degan umid, yo‘q-yo‘q. Yuqorida men nazarda tutgan ishonch bilan, tashqari tomon, har kelgan kishiga zorlanib qarashi ayni mo‘jizani kutish demak.
Bolalik yana, o‘zining beg‘araz va beg‘ubor ekani bilan ko‘pimizning yodimizda qoladi. Uni nimada kuzatish mumkin? Albatta bevosita, o‘zaro munosabatlarda. Jin ursin, hatto mushtlashishning ortida ham qandaydir, o‘z haqiqatlarimiz bo‘lgan, shakllanganmiz. Yana umrimizning shunday pallasi bo‘ladiki — bizlarning har birimizda, qandaydir yoqimsiz, injiq va qiziqqon o‘spirin shakllana boshlaydi. Aynan shu davrda, bolalarning hayotida birgina muhim o‘zgarish sodir bo‘lishini eslatib o‘tmoqchiman. Bu o‘zgarish ularni bir-biridan ayiradi, yoxud bir-biriga yaqinlashtiradi. Bu jarayon — qarashlarning o‘zgarishi, deb ataladi. Yarmi qizil olmaga qarab turgan to‘rt boladan faqat bittasi haq bo‘lishi mumkin. Qarangda — olmaning qizil tarafida turgan bola shubhasiz uni — qizil deydi. Yashil tarafida turgani esa — yashil. Ortida turgani esa shunchaki — bu oddiy olmaku, nega toritishasizlar desa, oldida turgan bola shu olmani qarsillatib yeb yuboradi! Shubhasiz, ana shu holat barcha bahslarga yakun yasaydi. Qissadan hissa, to‘rtinchi bola haq edi, qolganlari adashmagan bo‘lsa-da.
Qarashlarimiz shakllanayotgan davrda ruhimizda va yo qalbimizda qandaydir tug‘ bizning umr tomon, o‘rgimchak to‘ridek sochilib ketgan labirintga yo‘naltirib yuboradi. Baomon, so‘nggida yolg‘iz o‘zing qolishing ham bor gap. O‘zing bilan o‘zing qolganingda esa tavakkalchilikka qo‘l urishni boshlaysan. Chizilgan to‘g‘ri chiziqlardan chiqasan, qurilgan baland devorlarga osilasan, har qanday teoremadan iborat matematik yoki, fizik qonunlarni inkor etishga urina boshlaysan. Xa, xuddi oqimga qarshi suzgandek. O‘z qobig‘ingni yorib chiqasan!
Darhaqiqat. Bolaligimdagi do‘stlarimni sog‘inaman. Ularni hozir ham topishim, oldiga borishim va gaplashishim mumkin. Lekin men, ularning hozirgi holatidan uzoqroq yurishni ma’qul ko‘raman. Avvalgi beg‘araz va beg‘ubor tabiatlarini esa faqat sog‘inish va eslash qolayapti, xolos. Ulardan ko‘plari o‘z qobiqlarini yorib chiqqan va boshqa-boshqa sifatlarga o‘zgarishgan. Ayrimlari esa hamon qobiq ichida. Faqat sanoqlilarigina palag‘da bo‘lib qolgan. Men ana shunisiga achinaman.
Yigitlik davri bizlarni ko‘p qatorida birdek ko‘rdi. Kimlar bilandir uchrashtirdi. Yana kimlar bilandir uzoqlashtirdi. Ayni qasam ichishni o‘rganadigan davrimizda — o‘zimizga ko‘p yolg‘on va’dalarni berib qo‘yib, shu va’dalarni buzishni ham birdan o‘rganishni boshlaymiz. Fikrlash, did va iste’dod yuzaga chiqadigan ayni shu pallada bizning o‘zligimizda bir yoki bir necha shaxs shakllanib boradi.
Mening iste’dodim ustozim Gulchehra Asronova aytganidek — Yozarmanlikda! Ushbu iste’dodning — bir shirin xayollariga cho‘mgan bo‘lsam, bir otash olovida qovurildim. Mendagi bu jihat doimo ikkinchi darajali hodisadek edi. Balki bundan so‘ng ham shundayligicha qolar. Chunki habaringiz bo‘lsinkim, qalam bilan ovqatni og‘izga, qoshiq bilan yurakni qog‘ozga tushirib bo‘lmaydi hech. Shuning uchun avvalgi tashvishim, kutilganidek qoshiq edi.
Chingiz Aytmatovning bir gapi hamon quloqlarimdan, qalbim tomonga singadi, «Ro‘zg‘or degan tashvish, har qanday sevgini yemirib yuboradi!» Yoyinki — har qanday iste’dodni ham.
O‘zimning kichik ijodiy safarim davomida kamtarona tajribamga suyanib shuni xotirjam yoki bamaylixotir aytishim mumkinki — men o‘zimdanda kuchliroq va balandroq ijodkorlarni ko‘rdim. Raqobatimiz chog‘ida, mendan o‘zib ketgan, mendan qolib ketgan, alal-oqibat yozolmay qolganlarni ko‘rdim. Men u bo‘lmasa o‘zimni, o‘zligimni (boshqalar nazdida ham biz bir-butun edik) tasavvur qila olmaydigan do‘stim Asliddin To‘lanning ro‘zg‘or tashvishlari aro izsiz g‘oyib bo‘lganini, Aziz Nurning shunchaki yozmay qo‘yganini va yana qanchadan-qancha nosirlarning mavhumlik aro g‘arq bo‘layotganini ko‘rdim. Yozuvchi ahlidan ilk bor maddoh chiqishi mumkinligi ham aynan shu yurtda kashf etildi, hatto. Albatta, yurt bo‘lgunga qadar ham, bu Xalqning yelkasi hech tekis bo‘lmagan. Og‘riqlari ham faqat qorin sohasida. Baxtimizga makalatura yetarlicha.
Bu kabi muammolar, gapirsang aytish yarashmaydigan ishlar (yozishku haminqadar) o‘z yechimi taraf hech qachon yurish qilmaydi. Sababi esa — u, o‘zining bolaligidagi tuyg‘ularidan allaqachon voz kechgan. Beg‘araz va beg‘ubor qarashlaridan forig‘ bo‘lgan. U — O‘zbekiston adabiyoti! Mo‘jizaga ishonmay ko‘ygan.
Men hamon o‘zim kabi odamlarni kashf etib boraman. Ularni kuzataman. Mendan o‘zganlarga o‘z ijodim kuchini ko‘rsatib qo‘yishga intilaman. Taslim bo‘layotganlarga esa achinishdan bo‘lak imkonim yo‘q.
Avvalo menga ilk bor ijod nafasini baxshida etgan ustozim Ismoil Mahmudning taqdiri haqida ko‘p yurak zo‘riqtiraman. U kabi fidoyi insonlar har doim ham zaminimiz bag‘rida tirik jon bo‘lib yuravermagan. Xuddi Abdulla Orif, Erkin Vohid, Shavkat Rahmon, Muxammad Yusuf va Rauf Parfilardek…
So‘zsiz O‘zbekiston adabiyoti o‘z jozibasiga ega. Lekin bu o‘tgan davr haqida. Xuddi qachonlardir multfilmlar ko‘rishni yoqtirganimizdek, uni ham yoqtirdik. Ammo, tadbirvozlik — ko‘zboylog‘ichlikka, qarsakbozlik esa — ko‘zbo‘yamachilikka aylangan bu davrda, o‘zingni bola his qilishga ham uyalasan kishi. Bir chaqaga qimmat uyushmaga a’zolik ostida yotgan manfaatdorlik necha ming minnatchiliklar ostida qolsa, yosh bolani aldagandek munosiblar va muhtojlar aro moddiy ko‘maklar, qorin solgan kazo-kazolarning qarindosh-urug‘larigacha tarqatilsa, Xalqaro bo‘limda hech Xalqning tilini mukammal bilmaydigan odam ishlasa, yosh bo‘lsada, o‘z g‘oyasi bilan nimanidir olib chiqmoqchi bo‘lgan odamlarning boshiga turib olib, egalik qilishdan ham tap tortmasa (bir necha tanlovlar haqida gap boradi), albatta mo‘jizani rad eta boshlaysan. Yuzlab yangi iste’dodlarning yoki chekka viloyatlarda yashaydigan ijodkorlarning kitoblari cheksiz navbatda unutilib ketguncha tursa-yu, o‘sha-o‘sha biz bilganlarning yon daftaridagi bitiklarigacha kitob qilib berilsa. Dodingni kimga aytasan? Aytmaysan. Yuzsizlarcha tupirishni boshlaysan. Radikallashasan. Keyin bu — falonchi juda radikalda, nima emish? Biz ishlamayabmiz ekan! O‘zing kimsan? Kabi reaksiyalarni kutaver. «Ana shu abzatsni muallif o‘z bo‘yniga oladi».
Yetti uxlab tushingizga kirmaydigan qalam egalarini ko‘z oldimda so‘nayotganini ko‘rdim. Butun boshli Toshkentdagi umidli nosirlarning o‘rnini bosadigan daholarni! Osmonga ko‘tar-ko‘tar bo‘layotganlardan ko‘zini yumib yozsa, o‘lsa jasadi ham ortiqroq yozarmanlarni…
Ammo men ko‘rayotgan narsalarni ko‘rish uchun bo‘yin jonivor qotmagan bo‘lishi kerak. Sal pastroqlarni ham kuzatsa yarashsa yarashadiki, aslo bo‘yin uzilib ketmaydi.
Hayriyatki, men yolg‘iz emasman. Umr qiziq abstrakt. Kerak bo‘lsa men tanqid qilayotganlarim safida ham, menga befarq bo‘lmagan kimsalar bor. Xoh yaxshi ma’noda bo‘lsin, xoh yomon. Ular bor ekan, biz yozamiz.
O‘lmagan, umid bag‘ishlaydi bu so‘z. Yashab ham ketmadi, turg‘unlik demak.
Kerak bo‘lsa, Marg‘ilonning o‘zida, Literaterapevtlar talaygina! Kimlarga murojaat qilishni aytmasam ham juda yaxshi bilasizlar. Faqat mo‘jizaga ishonadigan odamlar murojaat qilsin. Fokuschilardan charchadik.
Osvald
