taqriz
Bu kitob jismu fig‘onimdir mening,
Bu kalom jonu jahonimdir mening.
Yuqoridagi Grigor Narekatsiga tegishli. Shuningdek, Chingiz Aytmatovning “Asrga tatigulik kun” kitobiga epigraf qilib olingan. Men esa har safar “Martin Iden”ni eslaganimda xayolimdan shu bayt o‘tadi. Har bir kitobxonning adabiyotga olib kirgan bir kitobi, har odamning yashashni boshlatgan bir voqeasi bo‘ladi. Qolgan umri davomida qanchalar ko‘p va yaxshi kitoblarni o‘qimasin, qanchalar qayg‘uli va shodon kunlarni yashamasin, bir kitob va bir hodisa eng muhimligicha qolaveradi.
“Bu kitob jismu fig‘onimdir mening…”
Hech nimani yashirmasdan holisona yozilgan bir hayot eng oddiy odamning hayoti bo‘lsa ham, o‘qishga arzirli bo‘ladi degan gapi bor edi Lermontovning. Aynan shunday emasu, shu ma’noda edi. “Martin Iden” Jek Londonning avtobiografik romani. Jon Griffit (Jek London) Martin kabi dengiz safarlariga chiqqan, siyosiy ideologiyalarga qiziqqan, siyosiy harakatlarga qatnashgan, adabiyotga dastlab pullik sayoz asarlari bilan kirib kelib keyinchalik shuhrat cho‘qqisiga chiqqan va boshqa ko‘plab asl odamlar kabi umri qisqa bo‘lgan.
Muallif asarlarida ashaddiy realist sifatida gavdalanadi. Lekin shunday bo‘lsa ham asar boshida bir ramz, ishora borki butun asarning mohiyatini ochib beradi. Martin o‘zi uchun mutlaqo yangi muhit, yangi davra, yangi uyga kirganida devordagi suratga ko‘zi tushadi. Dengiz to‘lqinlarida suzib borayotgan kemaning nafis ishlangan surati. Yaxshiroq ko‘rish uchun yaqin borganida bir uyum bo‘yoq chaplanmasiga aylanadi, uzoqlashsa yana o‘sha go‘zal manzara. Nayrangli surat ekan deb o‘ylaydi Martin va qo‘shimcha qiladi: “Shunday nafosatni betayin nayrangbozlik uchun qurbon qilishibdi”. U havas qilgan, intilgan, sig‘ingan jamiyat, jamiyatdagilar yuzaki va ichi bo‘sh odamlar edi. San’atda diletantizm degan tushuncha bor, yuzakilik, sayozlikni anglatadi. Deylik universitetdagi bir o‘qituvchim sonatalarni eshitganida u Betxoven yoki Shopenga tegishli ekanligini bilganidan faxrlanadi, lekin kuyni his qilolmaydi, unda nima ifodalanganini, nimalar shu kuy paydo bo‘lishiga sabab bo‘lganini ayta olmagani kabi.
Bir shoir aytganiday har kimning bir chimdim haqiqati bor. Bu haqiqat o‘zimizga tegishlimi, yoki tashqi olam singdirgan o‘zgalarning haqiqatini o‘zimizniki deb ko‘tarib yuribmizmi? Tug‘ilganimizdan bir necha daqiqa o‘tgach dinimizni, millatimizni, urf – odatlarimizni belgilab berishadi va butun umrimiz davomida o‘zimiz tanlamagan narsalarni himoya qilib yashaymiz. Har bir jamiyatning, undagi har bir tabaqaning o‘z haqiqatlari bor. Ruf singari ko‘plab odamlar mubohasada kelisha olishmasa, buni narigi tomonning aqli kaltaligiga yo‘yadi. O‘sha davrdagi burjuaziya soxta madaniyat, aynigan ahloq, tagi puch g‘oyalarga asoslangan edi. Yuzadagi yaltiroqlik Martinni o‘ziga tortadi. Shu paytgacha o‘zi haqida, hayot haqida mulohaza yuritib ko‘rmagani uchun yangi narsalar uni o‘ylantirdi, mahliyo qildi. Lekin yulduzlar faqat uzoqdan chiroyli ko‘rinadi. U go‘zallikka, nafosatga o‘ch edi, ularni his qila olardi. Butun kuch –quvvati, diqqati, imkoniyatlarini o‘ziga go‘zal ko‘ringan darajaga chiqish uchun yo‘naltirdi.
Dastlabki muvaffaqiyatsizlikdan so‘ng ma’lum muddat qora mehnatga qaytishga, kirxonada ishlashga majbur bo‘ladi. Ko‘plab tarixchilar va antropologlar mehnat maymunni odamga aylantirganini ta’kidlaydi, o‘z navbatida me’yordan oshgan mehnat odamni yana hayvonga aylantiradi, ish hayvoniga. Doimiy bandlik, charchoq shaxsiy hayotga, ezgu tuyg‘ularga, orzularga, nekbinlikka joy qoldirmaydi, ularni siqib chiqaradi. Bu narsa bugungi kunda ham dolzarb, qadimda ham shunday bo‘lgan. Harari “Insoniyatning qisqacha tarixi” kitobida buni “hasham tuzog‘i” deb ataydi. Termachilik, ovchilik bilan kun kechirgan dastlabki odamlar hech qayerga, hech qanday buyumga bog‘lanib qolmagan. Bir hudud yashashga noqulay bo‘lib qolsa shunchaki boshqa joyga ketishgan. Daladagi o‘zi o‘sgan donlarni tashib kelishganda, to‘kilgan joylarda urug‘lar o‘sib chiqqan. So‘ng o‘zlari dehqonchilikka o‘tishgan. Bu o‘tish uzoq vaqt davom etgan. Endilikda ularning tirikchiligi faqat o‘z mehnatiga emas, suvga, yog‘ingarchilik, ob – havoga bog‘liq bo‘lib qolgan. Bir yillik qurg‘oqchilik va ochlik. Insoniyat tuzoqqa tushib qolgan. Ilgarigi hayotga qaytay desa avlodlar almashinuvida allaqachon tabiat qo‘ynida yashash ko‘nikmaklari unutilib ketgan. Shundan beri odamlar tinimsiz ishlaydi, nima uchun ishlayotganini, yashayotganini o‘ylamay turib ham ishlayveradi. Xuddi men erta ertalab yeyishga tuxum sotib olish uchun kuni bo‘yi ishlaganim va erta yana kuni bo‘yi ishlashga quvvat bo‘lsin deb shu tuxumni yeganim kabi. Jek London doimiy qora mehnatni, turg‘un hayotni yomon ko‘rgani hayotida ham, “Oydin vodiy “nomli boshqa bir romanida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Keyinchalik kommunizmga asos bo‘lgan Karl Marksning dastlabki g‘oyalari ham aynan doimiy mehnatga norozilikdan boshlangan edi. Odamlar o‘zi yaratgan tuzumlar, dinlar, korxonalar, mashinalarga qul bo‘lib qoldi. Bugun ham iste’molchilik jamiyatida aslida o‘zimizga kerak bo‘lmagan narsalarni sotib olish uchun o‘zimiz yoqtirmagan ishlarda ishlaymiz. Bir kuni Diogenga “qara, quling qochib ketyapti, ushla, usiz nima qilasan” deyishsa, Diogen xotirjamlik bilan: ”qulim mensiz yashay olsayu, men usiz yashay olmasam g‘alatimasmi” degan ekan.
Endi esa Martinning muvaffaqiyatiga to‘xtalamiz. “Inson doim nimaga ko‘proq qiziqsa, uning asosiy mashg‘uloti nima bo‘lsa, nimani o‘ylasa va hattoki kechayu kunduzi nimani orzu qilsa, u ana shu sohada hammadan kuchli bo‘ladi”. Malkolm Gladuellning o‘n ming soat qoidasi bor. Bu aniq dalillar, kuzatishlar asosida kashf qilingan. Bir sohaga butun diqqatni va vaqtni sarflasa, albatta shu sohada omadga erishiladi. Yoki Rumiy aytaniday, sen nimaga intilsang u ham senga intiladi. Sen nimaga intilsang, o‘shasan.
Odamlar Martinning asarlari zo‘rligi uchun o‘qisharmidi? Zero Brissendenning asari uning jami yozganlaridan kuchli edi. Shunchaki Martin Idenga omad keldi. U brendga aylandi. Omma doim ommaviy narsalarga o‘ch. Bir necha kun oldin bileti talash bo‘lib qimmatga sotilgan bizga zamondosh bir skripkachi metroda bir necha soat eng yaxshi musiqalarni chaladi, nari berisi uch yo to‘rt odam to‘xtab quloq soladi. Odamlar shunchaki uni tanishmagan edi. Uning konsertiga navbatga turib bilet olayotganlar uning musiqasi uchun emas, hamma zo‘r degani uchun va hamma kirayotgani uchun eshitadi. Shuning uchun ham Brissenden asarini ommaga havola etmaydi, ularni bunga loyiq ko‘rmaydi. Sening bir olam muhabbating, iste’doding bo‘lsayu, olamda bunga loyiq bir odam bo‘lmasa… dahshatli-a?
Brissenden asl odam. Hayot ustidan ham, o‘lim ustidan ham kuladigan odam. U Martin yurgan yo‘lni bosib o‘tgan, hayotning absurdligini anglagan va unga tupurgan odam. U Oskar Uayldning qahramoni Lord Genriga o‘xshaydi. Murakkab tabiatli odamlar jo‘n lazzatlardan najot topadi. Chunki bu dunyoda jonni tikishga, hayot markaziga qo‘yishga arziydigan hech narsa yo‘q. Hayotning ma’nosizligini tushunib qolgandan keyin, absurdni yengishda Sartr ijodni ko‘rsatadi, Hesse esa hazilni, barcha narsaning ustidan kulishni. Kamyuning fikri esa Jek Londonniki bilan bir xil chiqadi – o‘lim. Ba’zan o‘ylab qolaman, Martin Iden va Jek London yana biroz yashasa realizmdan chekinib ekzistensializmga o‘tib ketardi balki.
Bir kuni bo‘taloq ona tuyadan so‘rabdi:
— Nimaga bizni katta o‘rkachlarimiz bor?
— Cho‘lda yashaganimiz uchun suvni g‘amlashga.
— Nimaga oyoqlarimiz uzun-uzun?
— Qumda yura olish uchun.
— Nimaga lablarimiz katta va qo‘pol?
— Yantoqlarni tortqilab yeya olish uchun.
— Lekin biz hayvonot bog‘ida yashaymiz–ku! Bular nimaga kerak?
Ya’ni, suzish qobiliyati faqat suvda qadrlangani kabi, Martinning iste’dodi, uning dunyoqarashi o‘z vaqtida qadrlanmadi. U bu jamiyatga begona edi. Bizni doim qandaydir maqsad bir joydan bir joyga olib keladi. Maktabni tugatib olay, o‘qishga kirib olay, oila qurib olay, mashina olay, uy olay… bir maqsad faqat ma’lum joygacha olib keladi. Keyin yangi maqsad qo‘yish kerak. Monten aytganiday, faoliyatsizlikda baxt yo‘q. Hech qachon asosiysi maqsad bo‘lmasligi kerak. Har qanday maqsad erishilgandan keyin o‘z qiymatini yo‘qotadi va aslida shuncha harakatga arzimasligi ma’lum bo‘ladi. Baxtga eltuvchi yo‘l yo‘q, baxtning o‘zi yo‘l. Barcha yo‘llar oxir oqibat hech qayerga olib bormaydi. Martinni ayni shu maqsadni ideallashtirish xarob qildi. U o‘zi ixlos qo‘ygan jamiyatga, sevgan qizga ma’budlarga sig‘inganday sig‘indi. Xato maqsad qo‘ydi va shu maqsadga umrini tikdi. U endi o‘zi mansub bo‘lgan davradan yuqorilagan, ularga begonaga aylangan bo‘lsa, o‘zi intilganlar ham arzimas odamlar, narsalar ekanligini ko‘rib tayanch nuqtasini yo‘qotib qo‘ydi. U butun kuchini sarflab tog‘ning eng tepasiga chiqdida, u yerda hech nima topa olmadi, endi ortda qolgan yer ham begona edi. Bu dunyoda umrni tikishga arziydigan kattaroq hech narsa yo‘qligini anglash va kundalik mayda narsalardan zavq ola bilmaslikdan dahshatli hech narsa yo‘q.
“Hayotga intilmaydigan odam o‘limga yo‘l axtara boshlaydi”.
Ilhom Salimov
