Таъсис қилинганидан бери ҳозирги вақтгача Нобел мукофотига 823 та эркак, 50 та аёл муносиб деб топилган. Адабиёт бўйича Нобел олган аёллар сони эса 16 тани ташкил қилади. Қуйида улар билан сизни таништириб ўтамиз.
Селма Лагерлёф
Аёллар орасида биринчилардан бўлиб Нобел мукофотига 1909 йилда лойиқ кўрилган швециялик ёзувчи Селма Лагерлёф ҳисобланади. Бундан ташқари Лагерлёф швециялик биринчи аёл ёзувчи деб ҳам тан олинган. У бу мукофотга асарларидаги идеализм, ёрқин тасаввур ва маънавий таъсир доираси учун сазовор бўлган.
Гарция Деледда
Италиялик ёзувчи Грация Деледда 1926 йилда бу мукофотнинг соҳиби бўлган. У ҳаётнинг ойдин ва кўзга кўринган лавҳаларини ярата олган, инсон ички зиддиятларининг энг тубигача етиб боролган поэтик руҳдаги асарлари учун Нобел мукофоти билан тақдирланган.
Швед Академиясининг аъзоси Ҳейнриҳ Шукнинг тақдимот нутқида Деледданинг табиат тасвирларига ўзгача ёндоша олгани эътироф этилган, унинг диний муаммоларни яхши англай олгани, асарларининг бир қадар ғамгин, бироқ бадбин бўлмагани қайд қилинган.
Сингрид Унсет
Норвегиялик бу ёзувчи адабиёт бўйича Нобел мукофотига 1928 йилда сазовор бўлган. Сингрид Унсет Ўрта аср Скандинавия ҳаётининг ёдда қолувчи тасвирлари учун Нобел соҳибига айланади.
Унсет Швед Академиясида Нобел нутқи сўзлашдан бош тортади. Қисқа маърузасида: “Мен учун ёзмоқ, сўзлашдан ҳам осон, ўзим ҳақда гапиргандан кўра бошқалар ҳақида ёзмоқ минг карра осондир”, — дея таъкидлайди.
Бироқ, адибанинг Нобел лауреати ўлароқ ёзган бешта романи мунаққидлар фикрича, аввалги асарлари билан таққослаганда, таъсир доираси ва асар савияси яхши эмас.
Перл Бак
“Яхши дунё” номли китоби 1931 йилда Пулитзер мукофотига лойиқ кўрилган. 1938 йилда Нобел бўйича адабиёт мукофотини олган илк америкалик аёл саналади. Хитойда америкалик миссионер оиласида таваллуд топган ёзувчининг болалиги Хитойда кечган. Нобел унга Хитой қишлоқларининг ҳаёти, ҳақиқий эпик тасвири ва яратган биографик шедеврлари учун берилган.
Габриела Мистраль
Чилилик шоира, Лотин Америкаси адабиётининг таниқли вакиласи Габриэла Мистраль Нобел мукофотига 1945 йилда лойиқ деб топилган. Мукофот унга бутун Лотин Америкасининг идеалист ташаббусларининг рамзига айланган юксак туйғули шеърияти учун топширилади.
Швед Академиясининг аъзоси Ялмар Гулберг Чилилик шоирани “Лотин Америкаси адабиётининг маликаси”, дея таърифлайди. Габриэла Мистраль эса минглаб адабиёт одамлари ичида нега айнан ўзи Нобел олганини шеърларида аёл ва бола овозларининг эшитилиши билан боғлиқ дея айтади.
Нелли Закс
Асли Германияда туғилган швед адибаси Нелли Закс 1966 йилда адабиёт бўйича Нобел мукофотини исроил романнависи Шмуэл Ёсеф Агнон ила бўлишишига тўғри келади.
У ўзининг асарларидаги яҳудий халқларнинг қисмати ҳақида сўзловчи лирик ва драматик асарлари учун мукофотга лойиқ кўрилади. Швед академиясининг аъзоси Андрес Эстерлинг тақдимот маросимидаги чиқишида яҳудий халқларининг фарёдларини Нелли Закс асарларида теран эшитганини таъкидлайди, айни вақтда яҳудий шоиранинг ҳамиша гуманист мавқеда турганини, ҳеч қачон ревоншизм, нафрат ва қасос руҳи билан яшамаганини ҳам айтиб ўтади. Нелли Закс ўз нутқида Нобел олишини ширин бир эртакка менгзатади.
Надин Гордимер
Жанубий Африкалик ёзувчи Надин Гордимер 1991 йилда Нобел мукофоти соҳиби бўлган. Мукофот адибага умумий ижоди учун тақдим қилинган.
Тони Моррисон
Африка ва Америка адабиётининг танилиши учун меҳнат қилган америкалик ёзувчи Тони Моррисон “Маъшуқа” романи билан 1988 йилда Пулицер, 1993 йилда эса Нобел мукофотига сазовор бўлган.
Қуллик мавзусига қайтган ёзувчи оналик туйғулари билан суғорилган асарлари учун таҳсинга сазовор бўлган.
Вислава Шимборская
1996 йилда Нобел мукофотига сазовор бўлган полшалик шоира Вислава Шимборская Эвропадаги энг таниқли сўз усталаридан бири ҳисобланади.
Шимборская ўз шеъриятида дунёнинг йўқ бўлиб кетиши, одамнинг одамга бегоналашиши ва айрилиши ҳақида сўз юритади. Одамнинг одам ҳамда дунёга, ўз қалби ва руҳига бегоналишиши шоира асарларининг асосий мавзуларидан биридир.
Шоир ўз битикларида ҳар доим ўзаро тушуниш туйғулари йўқлигини, одамлар фақат жисман ёнма-ён, қалбан олис яшаётганини тасвирлайди.
Вислава Шимборская Закопане тоғларида дам олаётганида Нобел мукофоти ҳақидаги хабарни эшитади ва шундай дейди: “Очиғини айтсам жуда бахтиёрман. Кутилмаган янгилик бўлди чиндан. Энди қўрқаманки, фаровон ва тинч ҳаёт кечира билмагайман…”
Эльфрида Елинек
Aвстриялик ёзувчи ва драматург Элфрида Елинек 2004 йилда романлари ва драмаларининг мусиқий полифонияси учун Нобел мукофотига сазовор бўлган. Муаллиф ўз асарларида жамоат ҳаётидаги абсурд тенденция ҳамда ҳукуматнинг ижтимоий муаммоларини эҳтиросли тилида фош қилади.
Кучли аграфобия синдроми билан оғригани сабабли ёзувчи Нобелга бағишланган маросимда қатнаша олмайди, унинг Нобел маърузаси видео орқали намойиш этилади.
Дорис Лессинг
Инглиз адабиётининг етакчи вакилларидан бири саналган Дорис Лессинг юксак ва самарали адабий фаолияти учун нафақат Нобел мукофоти, балки Европадаги кўплаб йирик адабий мукофотларни ҳам қўлга киритган.
Дорис Лессинг 2007 йилда достонларининг аёл тажрибасидан туғилган эҳтирос, шубҳа ва келажакка бўлган қарашларини бой коллекция ўлароқ сақлаб қолиниши кераклигини таъкидлайди.
Ҳерта Мюллер
Руминияда, немис арбоби оиласида туғилган Ҳерта Мюллер 1999 йилда Aвстриянинг Франц Кафка жамияти ва Клостернойбург бадиий академиясининг Франц Кафка мукофотига сазовор бўлган.
Адиб Руминияда цензурага учрагани туфайли асосий асарлари Германияда нашр этилган. Мюллер адабиёт бўйича 2009 йил Нобел мукофотига сазовор бўлади. Швед академиясининг баёнотида Мюллер ушбу мукофот билан шеър қудрати ва насрнинг очиқлиги ёрдамида камбағаллар дунёсини тасвирлаш қобилияти учун тақдирланганини айтиб ўтади.
Элис Манро
Манро 2013 йилда адабиёт бўйича Нобел мукофотига лойиқ кўрилган. Нобел қўмитаси Элис Манрони “Замонавий қисқа ҳикоя жанридаги ютуқлари учун” ғолиб дея эълон қилади.
Балки, шу сабабли Элис Манрони “Канаданинг Чехови” дейишлари ҳам бекорга эмас. Манро ҳикоялари учун севги ва ўлим мавзулари бош мезон саналиб, марказида аёл образи туради. Манронинг аёл образлари маданиятли, ўта китобхон, Виржиния Вулф ҳамда Жеймс Жойсни биладиган, муҳокама қила оладиган аёллар ҳисобланади.
Светлана Aлексиевич
Украинада дунёга келган белорус ёзувчиси Светлана Aлексиевичнинг асарларидаги асосий мавзу уруш ҳисобланади. Ёзувчи 2015 йил “Полифоник битиклари, бизнинг замон азоблари ҳамда жасоратига асарлари орқали ёдгорлик қўя олгани учун” Нобел мукофотига лойиқ кўрилган. Унинг энг таниқли асарлари “Урушнинг аёлдан йироқ қиёфаси”, “Чернобил таваллоси” ва совет-афғон урушига бағишланган “Совет болалари” романлари ҳисобланади.
Ольга Токарчук
Ольга Токарчук 2018 йилда адабиёт бўйича Нобел мукофоти соҳиби бўлган. 57 ёшли Олга Токарчук ўз авлодининг энг кучли полшалик ёзувчиси ҳисобланади. Муаллиф чегараларни кесиб ўтишни энциклопедик эҳтирос билан ҳаёт шакли сифатида тасвирлаган асарлари учун мукофотланади.
Мукофот қўмитасининг таъкидлашича, уларда Токарчукнинг VIII асрда Европада содир бўлган воқеаларни акс эттирган “Ёқубнинг китоблари” эпик романи катта таассурот қолдиради.
Шунингдек, Олга Токарчук 2018 йилда “Энг яхши чет тилидаги фильм” номинациясида Оскарга номзод бўлган “Spoor” фильмининг сценарий муаллифи ҳам саналади.
Луиза Глюк
Адабиёт соҳаси бўйича 2020 йилги Нобель мукофоти америкалик шоира Луиза Глюкка «таркидунёчилик (аскетизм) жозибаси билан индивидуал мавжудотни универсаллаштира оладиган таниқли поэтик овози учун» берилди.
Луиза Глюк 1943 йилда Нью-Йоркда туғилган. Шоира 1968 йилда «Тўнғич» деб номланувчи илк шеърий тўпламини нашрдан чиқарган. Унинг 1992 йилда нашр этилган «Ёввойи ирис» тўплами эса Пулицер мукофотига сазовор бўлган.
Тўпловчи ва таржимон: Мақсуда Йўлдошова
