(Turgenov va Chexov misolida)
Bir ijodkorning uslubini anglash uchun uni boshqa bir ijodkor uslubi bilan qiyoslash yaxshi samara beradi. Shunda ikki yozuvchining ijodiy konsepsiyasi, butun ijodini tashkil etuvchi ideyasini anglash ham osonlashadi.
Shu nuqtai nazardan biz ushbu maqolamizda rus adabiyotining ikki ulug‘ adibi Turgenev va Chexovning bir biriga hamohang hikoyalarini qiyoslash orqali ikki adibning uslubini ko‘zdan kechiramiz.
Bu hikoyalar – Turgenevning «Uchrashuv», Chexovning «Ovchi» hikoyalari. Ikki hikoyani birlashtiruvchi jihati – ayol tuyg‘ularining e’tiborsiz qoldirilishi, ularning xo‘rlanishi mavzusidir.
Har ikkala hikoyadagi voqealar kechadigan joy – o‘rmon, har ikkala asarda ovchi obrazi bor: «Uchrashuv»da ovchi hikoya qiluvchi roviy bo‘lsa, «Ovchi»da voqeaning bevosita qatnashchisi.
Ikkala asar voqealari ham hamohang. «Uchrashuv»da Viktor ismli yigitning Akulina ismli qiz qo‘ynini puch yong‘oqqa to‘ldirib kelganidan hikoya qilsa, «Ovchi»da Yegor ismli ovchining Pelageya ismli ayol orzu-umidlarini e’tiborsiz qoldirganidan hikoya qiladi.
Har bir yozuvchi bu ideyaga o‘z uslubi, manerasidan kelib chiqib yondashadi. Masalan, Turgenev asarida peyzaj – tabiatning o‘ziga xos poetik manzaralari, qahramonlar ruhiyatidagi jarayonlarning tashqi tasviri yetakchilik qilsa, Chexovda qahramonlar o‘y-mulohazalarini, fikrlash tarzini dialoglar orqali, o‘zlarini «gapirtirgan» holatida tasvirlashga moyillik seziladi.
«Uchrashuv»da voqea ovchining (ismi keltirilmagan) o‘rmonga borishi, u yerda mizg‘ib olishi va uyg‘onganida dehqon qizi Akulina kelishi bilan boshlanadi. Quyidagi nozik tasvir orqali Akulinaning ayanchli taqdiriga ishorani ko‘rishimiz mumkin:
« …kipriklari ho‘l edi, sal oqargan lablariga oqib tushgan ko‘z yoshlarining qurigan izi bir yonog‘ida oftobdan yaltirardi.»
Quyidagi parchada esa ma’suma qizning qiyofasini, xarakter-ruhiyatining tiniq tasvirini ko‘ramiz:
«Menga (ya’ni ovchiga – ta’kid) uning ayniqsa chehrasi yoqdi. Bu chehrada nihoyatda sofdillik va beozorlik, nihoyatda g‘amginlik va o‘z qayg‘u-alamining ma’nosini tushuna olmay bolalarcha hayron bo‘lish ko‘rinardi.».
Bu tasvir parchalarida ma’lum ma’noda bo‘lajak uchrashuvning hosila-oqibati mudhish kechishiga ishoralar bor.
Chexov hikoyasi ham peyzaj tasviri bilan boshlanadi. Lekin bu manzaralar xarakterli, muhim ahamiyatga ega. Chunki birinchidan qahramonlar psixologik holatiga mos tushsa, ikkinchidan asar voqeasini ramziy tusda o‘zida mujassam etganligi bilan muhim.
«Dim va nafasni qaytaruvchi tush mahali. Ko‘m-ko‘k osmonda bulutdan asar yo‘q… Quyoshning tig‘idan so‘lib qolgan o‘t ma’yus va umidsiz boqadi, yomg‘ir yog‘sa ham ko‘karmaymiz deyotganga o‘xshaydi. Sokin o‘rmon qilt etmaydi. Uning baland uchi allaqayoqqa boqayotganday yoki nimanidir kutayotganday tuyiladi.».
Adib quyosh tig‘idan so‘lib qolgan, ma’yus va umidsiz boqib, yomg‘ir yog‘sa ham ko‘karmaydigan o‘tni tasvirlash orqali Pelageyani nazarda tutgan bo‘lsa, qilt etmaydigan, baland uchlari allaqayoqqa boqayotgan yoki nimanidir kutayotgan o‘rmon tasviri bilan ovchi Yegorni nazarda tutadi.
Turgenev tabiat manzaralarini ma’lum ma’noda romantik bo‘yoqlar, pafos bilan bilan yozsada uning uslubini qoralash mutlaqo noo‘rin. Negaki, o‘quvchining ko‘zi o‘ngida voqea bo‘lib o‘tadigan joyni to‘liqroq gavdalantirish, unga estetik zavq berish uchun ham bu uslub nihoyatda muhim, qimmatlidir. Masalan, quyidagicha ifoda har bir kitobxonga badiiy-estetik zavq berishga ishonamiz:
«Tog‘ teragi yoz kunlarining ba’zi bir kechki paytidagina, ya’ni pastak butazorda bir o‘zi baland qad ko‘tarib, botayotgan quyoshning qip-qizil nurlariga to‘sh berib boshdan-oyoq bir xil to‘q-sariq rangda yaltirab va tebranib turgan chog‘idagina, yoki havo ochiq, shamolli kunda moviy osmonda har yonga silkinib, guvillab ovoz chiqarganida va shu silkinishda har qaysi yaprog‘I bandidan uzilib uzoqlarga uchib ketgudek bo‘lib turgandagina chiroyli ko‘rinadi, xolos»
Shu nuqtai nazardan qaralsa, Turgenev o‘rmonning quyuq tasvirini pafos bilan, poetik zavqlanish ortidan yozgan bo‘lsa, Chexov asarning umumiy ruhiga moslashgan va g‘oyaviy yo‘naltirgan tarzida yozadi.
«Ovchi»da uchrashuv joyiga dastlab ovchi Yegor kelsa, Turgenev hikoyasida Akulina avval keladi.
Ayol tuyg‘ulariga befarqlik qilgan ikki obraz – Yegor va Viktor qiyofasini chizishda ham ikki yozuvchi ikki yo‘ldan borishadi. Har biri o‘z manerasidan kelib chiqib yondashadi. Turgenev ovchi obrazi orqali Viktorga nisbatan o‘zining salbiy munosabatini ochiq-oshkora namoyon etsa, Chexov bu masalada ob’yektiv, xolis tasvirlash yo‘lidan boradi.
Turgenevda:
«To‘g‘risini aytsam, u tabiatimga o‘tirmadi. Butun qiyofasi uning yosh, badavlat bir barinning erka kamerdineri va bema’ni oliftaligini ko‘rsatib turardi: egnida tugmalari yoqasigacha solingan bronza tusli kaltagina palto (barinning eski paltosi bo‘lsa kerak), bo‘ynida uchlari binafsha rang galstukcha va zarhal jiyakli qora baxmal kartuz bor edi».
Chexovda:
« …tor yelkali, baland bo‘y, Yoshi qirqlarga brogan, bir erkak lapanglab keladi. Egnida qizil ko‘ylak, xo‘jayin bergan yamoq shim, oyog‘iga esa kattakon etik kiyib olgan. U lapanglab keladi… Odam qizarib va terlab ketgan. Uning malla sochli xushbichim boshida chavandozlarnikiga o‘xshagan tekis soyabonli oq shapka oliftanamo qo‘nib turibdi. Aftidan, saxiyligi tutib ketgan bironta boyvuchcha bergan bo‘lsa kerak…»
Ikkala ma’suma ayol Akulina va Pelageyaning istaklari ham e’tibor va mehrdan iborat. Pelageyani qaysidir graf Yegorning mastligidan foydalanib nikohlab qo‘ygan (Yegorning aytishicha, undan yaxshi mergan bo‘lgani uchun ko‘rolmaganidan qilgan.) Pelageya orzu-umidlar bilan bir yostiqqa bosh qo‘ygan erining yana uyga qaytishini, hech bo‘lmasa bir bora borishini, uni mehri bilan siylashini istaydi. Akulina bo‘lsa Viktorning shirin so‘zlariga uchib, tuyg‘ularini unga ishonib topshirgan va pirovardida pand yeb, satang oshig‘i tomonidan oyoqosti qilingan edi.
Viktor Yegorga nisbatan riyokor, chunki u avvaliga turli aldovlar bilan qizni o‘ziga og‘dirgan edi, keyin esa tashlab ketdi; Yegor esa ayolga zarracha ham umid in’om etmagan. Aslida ikkalasi ham hissiz, xudbin. Ularning ikkisi ham allaqanday barin xizmatchisi. Har ikkala obrazda o‘z maskanidan bezish holati kuzatiladi. Yegorda qishloq hayotidan bezish va qochish holati kuzatilsa, Viktorda shahar hayotiga intilish hissi kuchli.
Masalan, Viktor shunday deydi:
«– Barin bilan men bu yerda qola olmaymiz: qish yaqinlashib qoldi, qish vaqtida esa qishloq o‘lguday xunuk, zeriktiradigan bo‘lishi o‘zingga ma’lum. Peterburg butkul boshqa joy! U yerda shunday ajoyib va g‘aroyib narsalar borki, sen ahmoq ularni tushingda ham ko‘ra olmaysan. Shunaqangi dang‘illama uylar, ko‘chalar borki, ulfatlarni, ilm-ma’rifatni aytmaysanmi – ko‘rib yoqangni ushlab qolasan!..»
Yegor esa shunday deydi:
«– …men uchun hamma narsa joyida bo‘lishi shart, u yerda, sening qishlog‘ingda bo‘lsa qashshoqlik, is-qurum xolos… u yerda bir kun ham turolmayman…»
«Ovchi»dagi Yegorning o‘ziga intilgan Pelageya tuyg‘ulariga beparvoligi sababi nimada edi?
Adib hikoya davomida dialog jarayonida belgi berib o‘tadi:
«– Odamlar Akulinaga yangi uy solib berganmishsiz, deydi.
Yegor indamadi.
– Demak, ko‘nglingizga u yoqar ekanda…
– Peshonangga bitilgani shu ekan, taqdirda! – deydi ovchi kerishib turib».
«Uchrashuv»dagi Viktorning o‘ziga joni-dili bilan intilgan Akulina tuyg‘ularini nazar-pisand qilmagani sababi nimada edi? Buning sababi faqatgina o‘z ehtiroslarini qondirib bo‘lgan ayoldan ko‘ngil qolishi edi, xolos.
“– …Men seni unutmayman: lekin sen esingni yig‘, ahmoqlik qilma, otangning izmidan chiqma… Men esa seni unutmayman, yo‘…q. (Shu so‘zlarni aytib, u bamaylixotir kerishdi va yana esnadi.)“
Bu tasvirdan Viktor Aleksandrichning qanchalik tuban inson ekani ravshanroq namoyon bo‘ladi. U Akulinani tashlab ketmoqchi, hatto ketar chog‘ida ham «qayta ko‘rishamiz» deb yolg‘on umid berishga urinmoqchi bo‘layapti.
Har ikkala adibning bu asarlari bir g‘oya ildizidan o‘sib chiqqan daraxtning ikki mevasidir. Ikki adib ham voqeaga o‘z nigohi, o‘z badiiy mahorati bilan yondashib, o‘z uslubi asosida yozishgan. Hikoyalardagi o‘xshashlikka adiblarning bir millat, bir xalq vakili ekanini hamda kichik zamondosh ekanligini sabab qilib ko‘rsatsa bo‘ladi.
Adabiyotda g‘oyaviy, voqeaviy o‘xshashliklar muhim emas, muhimi so‘z va g‘oyaning kuchidir. Har bir buyuk adib o‘z so‘z kuchiga, o‘z badiiy uslubiga ega va shu narsa adabiyotni rang-barang etadi.
Jumanazar Yo‘ldosh
