adabiy-tanqidiy maqola
2020-yil romanlari deganimiz shartli bir tushuncha bo‘lib, garchi o‘tgan yili chop etilgan bo‘lsa ham ayrim asarlar, jumladan, M.Mirzoning “Sham va shamshir” romani oldinroq yozilgan. Shuningdek, pandemiya sababli o‘tgan yili rejalashtirilgan nashrlar kechikib, masalan, “Sharq yulduzi” jurnalidagi X.Do‘stmuhammadning romani 2021 yilning mart oyida ham kitobxonlarga to‘liq yetib bormadi. Shu bois biz qo‘limizda mavjud materiallar asosida fikr-mulohazalarimizni bayon etamiz.
Muzaffar Mirzoning “Sham va shamshir” (Navoiy va Bayqaro) romanida Alisher Navoiyning yoshlik yillari voqealari hikoya qilinadi. Yozuvchi usluban o‘zbek adabiyotida Oybek, O.Yoqubov, P.Qodirov tomonidan yaratilgan tarixiy roman an’analarini davom ettirishga intilgan. Ulug‘ mutafakkirning yoshlik yillari to‘g‘risida hazrat Navoiy va zamondoshlari tomonidan yozilgan tarixiy ma’lumotlar roman syujetiga asos bo‘lgan. Asarning har bir bobi Alisher Navoiyning ustozi Sayid Hasan Ardasherga yozgan she’riy maktubidan keltirilgan parchalar bilan boshlanadi. Garchi bu she’riy maktub keyinchalik yozilgan bo‘lsada, ulug‘ shoirning yoshlik yillaridagi mashaqqatli hayoti va ruhiy iztiroblarini yorqinroq ochib berishga xizmat qilgan. Yozuvchi mavzuga oid tarixiy manbalarni o‘rganib chiqqan, bir qator syujet voqealari, epizodlar chindan ham muarrixlar qayd etgan voqea-hodisalar asosida badiiylashtirilgan. XV asrda ayg‘oqchi va xufyalarning ish tartibi, Alisher Navoiyning o‘smirligida nochor yashaganligi, kasalga yo‘liqqani, bolaligida Yazd sahrosidagi kechmishi kabilar shular jumlasidan.
Romantik asarlarda tarixiy voqelikdan ko‘ra ijodkorning ifoda etmoqchi bo‘lgan poetik g‘oyasi muhimroq hisoblangan. Masalan, “Saddi Iskandariy” kabi asarlarda. Biroq realistik asarlardagi badiiy haqiqat tarixiy haqiqatga zid kelmasligi zarur. Alisher Navoiy 16-17 yasharligida Mashhadda betob bo‘lib yotganda Shayx Kamol Turbatiy va Pahlavon Muhammad bilan uchrashadi. Alisher Navoiy, zamondosh tarixnavislar, S.Ayniy, Ye.Bertels ham shu ma’lumotlarni asarlarida keltirib o‘tishgan. M.Mirzo Alisher Navoiyning Mashhadda kechgan o‘smirligidagi voqealarni negadir Samarqandga ko‘chirib tasvirlaydi. Aslida Navoiy ilk bor Samarqandga 1466 yil 25-26 yoshlarida keladi. Nazarimda yozuvchi Mashhadni ko‘rmaganligi, yaxshi bilmaganligi bois voqea joyini o‘zgartirgan ko‘rinadi. Asarda, albatta, yozuvchi badiiy to‘qimadan foydalanadi, biroq bu to‘qima badiiy yolg‘onga aylanmasligi kerak.
Jumladan, Alisher Navoiyning Abdurahmon Jomiy va Abdurazzoq Samarqandiy suxbatlariga bostirma ostidan xufyalardek quloq solishi, Mirzobek Sipohiyning o‘zidan to‘rt asr keyin yashab o‘tgan Huvaydo baytlarini o‘qishi, hazrati Jomiyning farzandini Ko‘rkiboy deya talqin etilishi kabi qator masalalar roman mazmun-mundarijasini nihoyatda bachkanalashtirgan. Muallif bugungi odamlarning yurish-turishi, muomalasi, dunyoqarashi, maishiy hayot tarzini XV asr kishilariga baxsh qilib yuboradi. Ayrim sahifalarda choy ichish epizodlari mavjud. Vaholanki, Navoiy zamonida choy degan tushunchaning o‘zi bo‘lmagan. XVIII asrning ikkinchi yarmida yozilgan manbalarda “choy” atamasi uchrab qoladi va bu o‘sha paytda endigina udumga aylanayotgandi.
Bugungi zamonaviy romanlar uchun qahramonlarning hayotiy tarixlari uncha ham muhim o‘rin tutmayotgan bo‘lsa-da, biroq hali ham an’anaviy romanchiligimiz uslubiga yaqin asarlar yaratilayapti. Zulfiya Qurolboy qizining “Mashaqqatli hayot so‘qmoqlari” romani shunday asarlar sirasidan. Asar tadbirkor Nazira Shodmonovaga bag‘ishlangan ekan.
Davr o‘zgarishi barobarida kayfiyat, intilish, orzu havaslar o‘zgaradi yoki shu tushunchalarning yangilanishi davr iqlimini yangilaydi. Aniqroq aytganda, har bir zamonning modasi bo‘ladi, masalan, kechagi “shlyapa”ni bugun kiysa, g‘alati tuyuladi. Adabiy hayotda ham shunday holni kuzatish mumkin. Romanchilikda salkam bir asr davom etgan davr uslubini, shuningdek, voqeanavislikni bugun qo‘llasak hozirgi ijtimoiy, ruhiy-psixologik jarayonlarni ko‘ngildagidek aks ettirish mushkul. Davr uslubi individual uslubdan ko‘ra kengroq tushuncha bo‘lib, zamona ob-havosini belgilab turadigan barometrdir. Garchi bugungi roman mazmunan teran va salmoqdorligini saqlab qolgan bo‘lsa-da, kompozitsion jihatdan siqiq, hajman ixchamlashdi.
Yozuvchi qahramonning mashaqqatli hayot yo‘lini ko‘rsatishi uchun uning ota-bobolari bilan bog‘liq davr voqeligiga ham batafsil to‘xtaladi, natijada kerak-nokerak, muhim-nomuhim masalalar, hodisalar, epizodlar aralashib ketadi. Vaholanki, bu maqsadni amalga oshirish uchun kerakni nokerakdan, muhimni nomuhimdan ajratib olish kifoya qilardi.
Badiiy asarlarda qahramonlarni oilaviy mansubligiga qarab talqin qilish an’anaviy usul. Agar bu usul syujet voqealarining tabiiy oqimidan kelib chiqsa, asarning yutug‘i, biroq yozuvchining ko‘rsatmasiga muvofiq harakatlansa, e’tirozga sabab bo‘ladi.
Syujet markazidagi ikki oila vakillari sifatida Nazira, Hamro buvi bir qutbda, Jalil, uning onasi ikkinchi qutbda joylashgan. Hayot murakkab, faqat oq va qora ranglardan iborat emas. Asar boshida salbiy tasvirlangan oilaviy xarakterlar oxirigacha qora bo‘yoqlarda aks etadi. Qahramon, xarakter deganimiz, kitobiy tushuncha emas, ongli mavjudot, vaqt, kechayotgan va o‘zgarayotgan voqelik unda yangicha sifat va xislatlar paydo qilishi, fe’l-atvoriga muayyan bir o‘zgarishlar kiritishi, shubhasiz. Ayniqsa, xarakter romanday muhtasham janrda o‘zining dinamikligini namoyon etadi. Yangi xarakterning paydo bo‘lishi – yangi asar yaratilganligini angilatadi.
Mazkur asarda Nazira, oilasi, maishiy hayoti, xarakterining shakllanishi va ularni qurshab turgan kishilarga berilgan tavsifnomalar, bayon shunchalar ko‘p sahifani egallaydiki, bulardan bemalol ko‘p qismli teleseriallar yaratish mumkin. Chunki asar asosiga qo‘yilgan mazmun romandek jiddiy janrgamas, ko‘rganda bir qadar qiziqish uyg‘otishi mumkin bo‘lgan teleseriallarga xos va mos.
Bugungi zamonning tezkorligi va shiddati roman strukturasini yangiladi. Yirik hajmli asarlarning o‘quvchisi kamaydi. Romanning romanligini uning nihoyatda “semizligi” emas, balki mazmunning universalligi tayin etadi.
Nazar Eshonqul jahon adabiyotining tajribayu yutuqlarning adabiyotimizga dadillik bilan joriy etayotgan yozuvchi. U “Mendan mengacha” asarida folklor, mifologiya ijod ahli uchun bitmas-tuganmas manba ekanligini ta’kidlar ekan, turli janrdagi nasriy asarlari bilan buni amaliy dalillab beryapti. Uning “Taqiq mevasi” romani ham shu yo‘nalishdagi yetuk asarlardan biri.
Ma’lumki, Odam Ato va Momo Havoning jannatdan quvilish motivi jahon adabiyoti va san’atida ko‘p bor murojaat etilgan mavzulardan. Har bir ijodkor o‘zining zamonasi, ruhiy-psixologik holati, voqelikka bo‘lgan munosabatidan kelib chiqib ushbu mavzuni turlicha talqin qiladi. Yozuvchi masalaning mohiyatiga, jumladan muhabbat tuyg‘usiga keng va ko‘lamdor falsafiy munosabatda bo‘ladi.
“Odam Ota bilan Momo Havoning asli gunohi taqiq mevasini tatib ko‘rishda emas. Balki arshu a’loning muhabbatini yer yuziga o‘g‘irlab tushganida va uni o‘z nasliga meros qoldirganida. Odamning xatosi shundaki, u shu tanlovi bilanoq falak tartibiga qarshi eng katta isyon qildi. Chunki muhabbat odamga emas, farishtalarga xos hissiyot edi. Muhabbatdan odam emas, aslida farishtalar yaraladi. Odam esa uni jo‘n tuyg‘usiga aylantirib katta xato qildi. Odamning muhabbatdan boshqa hamma narsasi oddiy gel, loy, oyoqlaring ostidagi tuproq. Faqat muhabbatgina uni arshu a’lo bilan bog‘lab turadi. Agar muhabbat bo‘lmaganda odam deganimiz boshqa jonivorlar kabi oddiy bir yirtqich mahluq bo‘lib qolardi”.
Romanning “Malak. Hol.” atalgan ikkinchi fasli go‘yoki go‘zal bir g‘azalning nasrga o‘grilgan variantiga o‘xshaydi. Muhabbat tuyg‘usining rangin holatlari mohir musavvirning mo‘yqalamida turfa bo‘yoqlarda naqshlanganidek, mumtoz she’riyatdagi “yor”, “ag‘yor”, “men” uchligi munozarasiga yo‘l ochiladi. Bu Momo Havo timsolidagi malak, Iblis timsolidagi Ma’bud, Odam Ato qiyofasidagi “men”likdir. Eng muhimi shundaki, yozuvchi bugungi inson haqida aytmoqchi bo‘lgan fikr-kechinmalarini odamzodning yaralish tarixiga tasavvufona sayohat qilish bilan ramziylashtiradi va o‘zigacha yaratilgan mazkur mavzudagi asarlardan farqli, yangi bir talqinni yuzaga keltiradi.
Garchi shayton bir vosita bo‘lsa-da, iblisu shaytonlikka qarshi xatti harakatlar mohiyatan absurd masala. Uni otish, osish, o‘tda yoqish mumkindir, lekin u qayta tiriladi, turli qiyofalarda paydo bo‘ladi. Mazkur asarda ham u goh “Jannatdan quvilish” tomoshasini sahnalashtirayotgan rejissyor, goh donoligi bilan talabalarning aqlu hushini shoshirayotgan muallim qiyofasida namoyon bo‘ladi.
Aslida iblis qilni qirq yoradigan makkor va uddaburon. Turli asarlarda uning zimmasiga turlicha vazifalar yuklanadi. Bu gal u tanlagan ayol insoniyatning so‘nggi zurriyodini dunyoga keltirishi kerak…
Umuman olganda, Nazar Eshonqul shoir aytganidek, shaytonning haddan tashqari shaytonligini ko‘rsata olgan.
Ulug‘bek Hamdamning “Ota” romaniga so‘z boshi yozgan professor Umarali Normatov asarga yuqori baho beradi. Chindan yozuvchining uslubi, tili serjilo, mavzu orginal. Uzoq yillar qamalganligi, ancha muddat tirnoqqa zor bo‘lganligi, nihoyat otasi kabi u ham yolg‘iz farzand ko‘rganligi kabi jihatlari bilan Xayriddin Sultonning Adash Karvonini esga soluvchi Po‘lat ota yangi davr voqeligiga din va xurofot borasidagi chalkash qarashlari bilan kirib keladi. Tinchlik zamonida yo‘qotganlari urush paytida yo‘qotganlaridan qimmatga tushdi. O‘zining oriyatu nomus, iymon va burch tushunchalari bilan oilasining – avval qizining, so‘ng xotinining hayotiga zomin bo‘ldi. Yozuvchi bosh qahramonning o‘sha voqeadan keyingi ruhiy-psixologik holatini, qalbida kechgan azobli tuyg‘ular silsilasini batafsil tadqiq etadi.
“Ulug‘bek Hamdamning “Ota” romanida o‘zbek otalarining chinakam umumlashma obrazi aks etgan”, – deya tahririyat tomonidan kitob muqovasida berilgan ta’rif asosli emas. Chunki, birinchidan qalamga olingan xarakterning hayot yo‘li tipik hodisa emas, ikkinchidan, uning ko‘plarga ibrat bo‘ladigan sifatlari yarq etib ko‘zga tashlanmaydi. Nazarimda, noshirlar kitobni reklama qilish uchun shunday yo‘l tutishgan ko‘rinadi.
Ushbu asarning syujet va kompozitsiyasi, shakl va mazmun ko‘lami “Isyon va itoat”, “Muvozanat” romanlaridagidek uncha keng va murakkab emas, keng auditoriyaga mo‘ljallangani uchun yozuvchi soddaroq ifoda usulini tanlaydi.
Qo‘yilgan masalaning hal etilishi, qamrov doirasining yakka shaxs hayoti bilan bog‘liqligi, shuningdek, asarning bir o‘tirishda o‘qib chiqilishi kabi xususiyatlari bilan asar o‘quvchiga qissadek tuyulishi mumkin. Lekin bugungi roman tabiatida qator miqdor va sifat o‘zgarishlari kechayotganligi, zamon va makon kategoriyalarining keng ob’yektiv ko‘lam kasb etayotganligi mazkur asarning romanligini qonuniylashtiradi. Bu haqda adabiyotshunoslar yana munosabat bildirishar. Gap asarning qaysi janrga mansubligida ham emas, muhimi, qo‘yilgan masalani butun murakkabliklari va qarama-qarshiliklari bilan san’atkorona tasvirlay olinishida. Ulug‘bek Hamdam buni uddalay olgan.
O‘tgan yilgi romanchiligimizda ancha bahslarga sabab bo‘lgan asarlardan biri, shubhasiz, Javlon Jovliyevning “Qo‘rqma” asaridir. Asarda olamni poetik idrok va ifoda etishning lirik, nasriy, dramatik usullari birlashib, yangi bir individual uslubni yuzaga keltirgan. O‘tgan asrning 20-yillarida Germaniyada tahsil olib qaytgan vatandoshlarimizning fojeali qismatiga bag‘ishlangan bu asarda kechagi kunimiz, bugungi voqelik, kelajak o‘y-xayollari tasavvurlar, tush manzaralari, galyusinatsiya holatlari reallik bilan bog‘lanib, erkin ifodaga tortiladi.
Muallif go‘yoki sayyohlarga yo‘ldosh mohir gidlardek o‘quvchini yorug‘ ongdan nimqorong‘i ong ostiga, undan ommaviy ongsizlikning zulmat bosgan manzillariga yetaklayotgandek tasavvur uyg‘otadi. Qadimiy dardlarning bu yangi talqini xalq dostonlaridan ruhiy ozuqa olgan, asar boshida Tog‘ay Murod uslubiga ergashish sezilsa-da, yozuvchi tez orada o‘zining ifodalash manerasini topib oladi.
Miqyosni keng olganligi bois bo‘lsa kerak, Javlonning ifoda usuli o‘z yo‘lida nima uchrasa oqizib ketayotgan stixiyali toshqinga o‘xshaydi.
“Ona o‘limini ermak qilardi bir baxtiyor bola tug‘moqlik uchun. Ammo men dunyoga baxtli bo‘lish uchun kelmaganman…
…Azaldan yo‘q edi nasibam baxtdan, toledan. Faqat bilardimki, tirik edim o‘zgalar qoni, joni va gardaniga ilingan la’natlar uchun. Eskidan qolgan bir kapkir qarg‘ish badaliga havo o‘tib turar edi tomog‘idan qum sizgani kabi chanqagan sahroyi tanasiga. Ammo bu lan’at egasining qabri qani, qayerdan kelmoqda balolar? Hech bilmas edim, topa olmasdim qancha qidirmay!”
Bu – sag‘ir bolalikning dunyoi dunga malomati, o‘zligini izlayotgan, anglayotgan qaysar va bedor ruhning ingroqlari, yolg‘on va qo‘rquvga asoslangan muhitga e’tiqodu iymonning isyoni, azobu uqubatlarga to‘lib ketgan qalbning musibatnomasi… Roman shunday musibatlarga to‘lib ketadi, durustroq razm solinsa, qahramonlarning o‘tmishida ham, bugunida ham bir chimdim ro‘shnolik, bir qatim ziyo ko‘rinmaydi. Go‘yoki atrof-muhitning, mavjud jamiyatning zuvalasi qora bo‘yoqlardan tarkib topgandek.
Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, asarning ayrim o‘rinlarida, ba’zan butun boshli sahifalarida milliy mentalitetga muvofiq kelmaydigan tasvirlar uchrab qoladi. Masalan, ota-onasiday bo‘lib qolgan boboning oqshom momoni, amakisining yangasini chorlashlari, chaqaloqning hojatxonaga tashlab ketilishi, so‘kinishu – haqoratlar, tupurishlar, bolaligidan buyon sevib kelgan, hayotining nurli lahzalari bo‘lib qolgan Lolaning oxir-oqibat sharmisor bo‘lishi va shu bilan bog‘liq tush manzaralari… Ehtimolki, hayotda shunday hodisalar uchrab qolar, ammo ularni bu darajada tipiklashtirish sharqona axloq talablariga to‘g‘ri kelmaydi.
Har qanday naturalistik tasvirda ham adabiy me’yorga amal qilish – asarning g‘oyaviy-badiiy barkamolligini ta’minlaydigan bosh mezonlardandir. Borxes ta’kidlaganidek, modomiki nasr millat tafakkurini tarbiyalaydigan vosita ekan, ijodkorlarimiz masalaning ayni jihatlariga jiddiy yondoshishlari zarur.
Xurshid Do‘stmuhammad navbatdagi “O‘yin” romanida oltmish yillar oldingi Toshkent hayoti manzaralarini qalamga oladi. Bu voqealar bo‘lib o‘tgan vaqt taxminan muallifning bolalik yillariga to‘g‘ri keladi. Sinchkovligi, kuzatuvchanligi, uyda uydagilarning, ko‘chada bolalarning o‘yinlaridan zerikishi, yolg‘izlikda xayol surishga moyilligi, kitobsevarligi va hokazolardan kelib chiqib aytish mumkinki, Fazli obrazi yozuvchining protatipi bo‘lsa, ajab emas.
Syujetning asosiy qismini bolalarning o‘yini tashkil etadi. Endi u bolalar ham, u o‘yinlar ham yo‘q, o‘sha paytlardagi Toshkent ham yo‘q. Romanda ta’kidlanganidek, “Landi-landi, yangi o‘yin boshlandi”. Voqealar kechgan mahalla, guzar nomlari saqlanib qoldi, biroq sivilizatsiya atalgan katta o‘yinchi barcha o‘yinlarni o‘zgartirib tashladi: mahallalar buzildi, udumlar, dunyoqarashlar, o‘yinlar o‘zgardi.
Ko‘pchilik uchun bolalar o‘yinining hech ajablanarli joyi yo‘qdek tuyulishi mumkin. Biroq bu o‘yinlardagi to‘g‘rilik, samimiylik, g‘irromlik, qitmirlik ertaga bu bolalarning kim bo‘lib yetishishidan darak beradi. Yozuvchi bu borada falsafa so‘qib yotmaydi yoki lirik chekinishlar qilib izoh ham bermaydi, balki tasvirlangan voqea-hodisalarning mohiyatidan shunday xulosalar tabiiy ravishda kelib chiqadi.
Asarda favquloddagi hodisalar, kitobxonni shoshirib qo‘yadigan keskin burilish, murakkab kompozitsion kombinatsiyalar ham yo‘q. Syujet go‘yoki sekin va sokin oqayotgan daryodek, nishabligu girdoblari ham yarq etib ko‘zga tashlanavermaydi. Romanda bir-biriga o‘xshamagan, bir-birini takrorlamaydigan bir qator yangi xarakterlar yaratilgan. Ularning nutqi, gapirish maneralari, hayotiy intilishlari asar tilining jozibador va mazmunining serqatlamligini ta’minlagan.
Muhimi – o‘quvchiga tayyor xulosa taqdim etilmaydi, kechani bugunga, bugunni ertaga qiyoslash kitobxonning hukmiga havola etiladi.
Bugungi roman o‘zining universalligi bois xalqimiz hayotining turli davrlarda bosib o‘tgan hayot yo‘lini, turmush tarzini va ulardan kelib chiqadigan xulosa hamda saboqlarini badiiyat qonunlari asosida aks ettirayotganligi bilan e’tiborni tortadi. Bugungi zamondoshlarning orzu-intilishlari, o‘y-xayollari, dunyoqarashi, ruhiy olamini ifodalashda uzoq va yaqin o‘tmishimiz, hozirgi hayotimiz, tirikchiligimiz birdek tadqiq etilmoqdaki, bu borada roman janri ob’yektivligi, ko‘lamdorligi, imkoniyatining kengligi bilan muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Shavkat Hasanov,
filologiya fanlari doktori
