Марҳабо Қўчқорова,
ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти
катта илмий ходими
2020 йил давомида чоп этилган ҳикояларни “бадиият” нуқтаи назаридан обзор тарзда таҳлил чиғириғидан ўтказишни мақсад қилдик. Академик М.Қўшжонов чинакам бадиий асар учун бош мезонни бадиият, деб белгилаган эди. Устознинг ушбу тезисларига суянган ҳолда иш кўрамиз. Ўтган йил давомида “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида йигирма саккизта, “Шарқ юлдузи” журналида йигирма тўртта, “Ёшлик” журналида ўн тўртта ҳикоя чоп этилган. Жами олтмиш олтита ҳикоя республикамизнинг энг нуфузли журнал ва газеталарида босилган.
Йил давомида янги ҳикояларни нашр этиш ишида “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси етакчилик қилган. Хусусан, севимли газетамиз саҳифаларида Ғози Раҳмоннинг “Тошбақа тишлаган бола” (4 февраль), Бахтиёр Нуриддиновнинг “Ота боғнинг харидори” (21 февраль сони), Муҳаммад Алининг “Искандария кутубхонаси” (28 февраль), Наргиза Асадованинг “Бегона” (6 март), Қўчқор Норқобилнинг “Оғир юкнинг оғриғи” (6 март), Асрор Сулаймоновнинг “Мироб” (13 март), Матлуба Юсупованинг “Синган коса” (22 май), Шукур Холмирзаевнинг “Ўзбек бобо” (21 март), Ҳабиб Абдуназарнинг “Қўшиқ” (27 март), Санжар Турсуновнинг “Ҳадемай куз келади” (15 май), Абдуқаюм Йўлдошнинг “Руҳ” (29 май), Луқмон Бўрихоннинг “Лонг” (5 июнь), Ўринбой Усмоннинг “Қариндошлар” (12 июнь), Нодирабегим Иброҳимованинг “Ёзувчи” (9 июнь), Шойим Бўтаевнинг “Уруғ” (3 июль), Холиёр Сафаровнинг “Бутун ният” (10 июль), Маматқул Ҳазратқуловнинг “Бир тилим қовун” (17 июль), Исажон Султоннинг “Ёқимли ёмғир ёғади”; “Табғачлар” (24 июль; 18 сентябрь), Мирзапўлат Тошпўлатовнинг “Одамлар” (14 август), Рисолат Ҳайдарованинг “Кўзойнак” (4 сентябрь), Холмуҳаммад Каримийнинг “Қамчи” (26 сентябрь), Аҳмад Аъзамнинг “Гул кўтариб кетаётган эркак” (9 октябрь), Гулчеҳра Асранованинг “Тонг ёғдуси” (16 октябрь), Шукур Холмирзаевнинг “Олма емадим” (6 ноябрь), Меҳринисо Қурбонованинг “Менга яшашни ўргат” (4 декабрь), Жўра Фозилнинг “Яқин-йироқлар” (18 декабрь), Абдулла Айизовнинг “Қорбобо” (25 декабрь) ҳикоялари босилган.
Муаллифлар орасида вафот этган катта адибларимизнинг ҳикоя ёки новелласи ҳам нашр этилганини кузатдик. Булар Аҳмад Аъзам ва Шукур Холмирзаев қаламига мансуб. Ҳар икки муаллифнинг ҳикоя-новеллаларини қайта мутоалаа қилиш жараёнида яна бир бор уларнинг ҳикоя ва новелла жанрига хос қисқалик, муҳим бир бадиий ғояни маҳорат билан акс эттиришни уддалай олганини кузатиб, таҳсин айтамиз. Албатта, бу асарлар адибларнинг саксон йиллик юбилейлари муносабати билан чоп этилган. Газета таҳририяти ХХ аср ва янги асрда яратилган атоқли ўзбек ҳикоянависларининг асарларини ёдлаш ва чоп этиш баробарида ёш муаллифларга ҳикоянавислик маҳоратидан сабоқ бера олгани ниҳоятда яхши иш бўлган.
Газета саҳифаларида мунтазам чоп этиб борилган барча муаллифларга тўхталишнинг иложи йўқ. Уларнинг энг характерли, бадиият нуқтаи назаридан ёки баланд, ёки ниҳоятда саёзларигагина тўхталамиз. Муҳаммад Алининг “Искандария кутубхонаси” миср фиръавни Птолемей XII нинг қизи Клеопатра ҳақида ёзилган тарихий ҳикоядир. Аввало, ҳикоя жаҳонга машҳур Клеопатра образининг ўзбек ҳикоячилигида яратилгани билан эътиборни тортади. Клеопатра тарихий шахси ҳақида дунё адабиётининг жуда кўплаб ёзувчилари асарлар яратган. Бу образ ҳақида бирон бадиий асар яратиш бу тарихий шахсиятнинг мураккаблиги, жозибадорлиги, тарих ва халқ ижодида у ҳақдаги турли хил версияли оғзаки, ёзма ҳикоятларнинг кўплиги билан изоҳланади. Аммо ёзувчи Муҳаммад Али катта тажрибали ижодкор сифатида Клеопатрага хос муҳим фазилатни, унинг етти тилни билиши, китобхонлиги ва Искандария кутубхонасига ташриф буюриб, бу ерда Клавдий Иерноним ва Орест-муаллим ўртасидаги мулоқатни баён этиш орқали ўз бадиий мақсадига эришган. Ўша даврда илм маркази бўлган “Искандария” билан фахрланган малика Клеопатра ҳақида қииқарли ҳикоя ёзилган. Ёзувчи қадим Миср тарихини ўқувчи кўз ўнгида гавдалантира билган. Қадим юнон ёзувчилари Ҳомер, кўчада рапсодлар тасвири, папирусга ёзилган “Илиада” достонининг қўлёзмаларини ҳаяжон билан кўздан кечириш саҳналари ўтмиш давр колорити, тарихий фонни ёритишда қўл келган.
Ҳабиб Абдуназарнинг “Қўшиқ” ҳикояси замонавий маиший мавзуда ёзилган. Унда бадбин шахсга айланиб қолган аёл характери жуда яхши бадиий таҳлил этилган. Салима исмли аёлнинг бахтсиз тасодиф туфайли ногирон бўлиб қолиши, феъли инжиқлашиб, “жон дилбарим…” қўшиғини куйлаб юрувчи эрини қарғаб, ундан шубҳаланиши, лекин шубҳалар ҳаммаси пуч экани асар якунида очилади. Ёзувчи ҳикояда воқеаларни бадиий мантиқий жиҳатдан асослаб бера олган.
Ёш муаллифлардан бири Санжар Турсуновнинг “Ҳадемай куз келади” ҳикоясида эса Жума бува ва унинг қизларига куёв танлаши, танловдаги мезонлар маҳорат билан ёзилган. У битта қизини жаннат боғининг ҳашароти асаларичига берса, иккинчисини бозорда қўйларини айтган нархига сотмай қайсарлик қилган чўпон йигитга беради. Жума буванинг бу танловида жуда катта синоат, катта ҳаётий тажриба бор. Уни ота-онаси ёшлигида ташлаб кетган. Ота ёш ўлиб кетган, она эса бошқаси билан турмуш қуриб кетган. Ана шунинг учун Жума бува оилапарвар, оиласини ҳимоя қиладиган ўз дидидаги куёвни излайди. С.Турсунов ҳикояда аниқ бадиий мақсад қўяди, воқеалар, образлар ва бадиий ғояни бир фокусга бирлаштира олган.
Луқмон Бўрихоннинг “Лонг” ҳикоясида корона вирус пайтидаги замондошимизнинг Сафармурод оқсоқолнинг саргузаштлари ҳикоя қилинади. Ўзига тўқ бой-бадавлат хонадонлар ҳам оқсоқолдан домингир бўлиб уйигача улуш сўраб келишади. Умуман, бу ҳикояда яқиндагина бўлиб ўтган пандемия воқеалари, ҳаётимизда содир бўлган баъзи бир ноҳуш ҳолатлар ёзилган. Ёзувчи “лонг” сўзини сўз ўйини сифатида ишлатар экан, инсульт олиб ҳам “лонг бўлмай” деган Сафармурод аканинг дуосига нимтабассум билан жавоб қайтаради.
Шойим Бўтаевнинг “Уруғ” ҳикоясида ёзувчи услубига хос киноя ва истеҳзо бўртиб кўриниб турибди. Ҳикояда бўтаевона коса тагига нимкоса қўйиб, кулги яратиш кўзга ташланади. Умуман, ҳикоянинг бошланмасиёқ китобхонга халқ эртагини ўқиётгандек ассосация уйғотади. Бошланма “Йилқибой Тўхлиевнинг Илаш деган акаси бўлган экан” – деган ўтган замон шаклидаги ҳикоялаш услуби билан китобхоннинг диққатини ўзига тортади. Илаш қишлоқнинг подасини боқувчи подачи. Кунлардан бир куни Наим аканинг хўтиги подадан қайтмайди. Илаш шу хўтикни излаб, дом-дараксиз кетади. Йилқибой инисини излаб-суриштиришга иниси Ёзибекни жўнатади. Илаш эса ўзининг қавму-қариндошларини излаб, узоқ Сибирга кетиб қолган. Ҳикоя мана шундай ечим билан тугалланади. Шойим Бўтаевнинг ўзига хос қувноқ кулгиси ҳикоя бадииятини таъминлаган.
Исажон Султоннинг “Ёқимли ёмғир ёғади”; “Табғачлар” номли иккита ҳикояси газета саҳифаларидан ўрин олган. Уларнинг биринчисида лиро-романтик услуб етакчилик қилади. Исажон Султон насрий асарларига хос енгил, лиро-романтик услуб китобхонга ёқимли таъсир ўтказади. Ёзувчи “Табғачлар” тарихий ҳикоясида Чин ҳоқонининг турк будунини асир этиш учун ўйлаб топган ҳийласини ёритади. Чин ҳоқони ўз йигитларини турк қизларига уйлантиради. Улардан туғилган ўғиллар от устида абжирлик билан уруша оладиган, камон ота оладиган довюраклар бўлиб етишади. Лекин уларнинг энг катта қусури отасини тан олмайди. Демак, ёзувчи Исажон Султон “Табғачлар” тимсолида миллий ўзлигини йўқотган, аждодларини тан олмайдиган қавм ҳақида чиройли тарихий ҳикоя ёзади.
Рисолат Ҳайдарованинг “Кўзойнак”да кўриш қобилияти сусайиб, кўзойнак тақишга мажбур бўлган қиз ҳикояси баён этилади. Ҳикояда кўзойнакнинг хоссалари очиб берилади. Бир аёл ҳаётида кўзойнакнинг пайдо бўлиши, “тўрткўз” деб лақаб олиши, синиши, оила бюджети учун кўзойнакнинг ортиқча харажат экани ва ҳакозолар ҳақидаги бадиий лавҳалар маҳорат билан ҳикоя қилинган.
Жўра Фозилнинг “Яқин-йироқлар” ҳикоясида қирқ йил бирга яшаган эр-хотиннинг жиққиллашиб, бир кечада Маҳкамнинг тоғдаги ҳовлига кетиб қолиши, изидан ўғли ва дўсти француз аёл билан кириб келиши тасвирланади. Назаримизда, ҳикояда муҳим бадиий ғоя яққол кўзга ташланмайди.
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида эълон этилган жуда кўпчилик ҳикоялар эсда қолмайди. Ўқиб чиқасизу, на воқеа, на бирор образ хотирангизда из қолдирмасдан, эсдан чиқиб кетади. Улар тез унутилувчан ҳикоялардир. Эсда қолмасликнинг сабаби эса 2020 йил ҳикоялари бадииятининг сустлиги билан боғлиқ. Ёзувчилар кўпчилик ҳикояларда ниҳоятда майда-чуйда гаплар билан ўралишиб қолган. Чинакам бадиий асар учун эса Катта ғоялар, Катта миллий шахслар образи, Буюк миллий тарих керак бўлади.
“Ёшлик” журналида 2020 йил давомида Иқбол Мирзонинг “Кўчат”, “Авакадо” (2-сон), Маягўзал Чориеванинг “Амма”, “Ёлғизлик” (3-4-сон), Тўлқин Пўлатовнинг “Қора қути” (3-4-сон), Чарос Низомиддинованинг “Цирк” (5-6-сон), Рахшона Аҳмедованинг “Тушунарсиз севги изҳори” (7-8 -сон), Нодирабегим Иброҳимованинг “Воз кечилган китоблар” (7-8-сон), Нормурод Норқобиловнинг “Чол ва бола” (9-сон), Холида Бозорованинг “Боботуркий” (9-сон), Шаҳзод Эргашалиевнинг “Уфққа туташ йўл” (7-8-сон), Асқад Мухторнинг “Фано ва бақо” (11-12-сон), Нафиса Давроннинг “Бахт қули” (11-12-сон), Дил Бонунинг “Тақдир безаги” (11-12-сон) ҳикоялари босилган.
“Ёшлик” журналида чоп этилган ҳикоялар бадиият нуқтаи назаридан қаралганда, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасига нисбатан анча тузук. Бинобарин, шу ҳикоялар орасида Иқбол Мирзонинг “Авакадо” асари эътиборни тортади. Ҳикояни ўқиб тугатар эканмиз, беихтиёр ўзбек ҳикоянависи Абдулла Қаҳҳорнинг “Анор” ҳикояси, қолаверса, ўзбек қаҳҳоршунослари ушбу ҳикояга қиёсан ўрганган О. Генрининг “Шафтоли” ҳикояси эсга тушади. Дарҳақиқат, “Анор” ҳикояси қаҳрамони Туробжон бошиқоронғи хотинига анор ўғирлаб келиб беради. Абдулла Қаҳҳор ҳикояда “ночорлик ва камбағаллик”ни бир анор воқеаси орқали маҳорат билан очган бўлса, О.Генрининг “Шафтоли” ҳикоясида инжиқ хотин қиш кунида шафтоли ейман деб, эрини сарсон қилади. О.Генри Абдулла Қаҳҳордан фарқли равишда ёмон, инжиқ, тантиқ хотин характерини маҳорат билан очиб беришга муваффақ бўлади. Ниҳоят, Иқбол Мирзо ўз устозларидан ўрганган ҳолда “Авакадо” ҳикоясида енгилтак аёлнинг кўнгил хоҳишини қондираман деб, ўз кучини сотиб, қора ишга маҳкум бўлган ёш талаба йигитни аянчли аҳволи ҳақида маҳорат билан ҳикоя ёзган. Қолаверса, ҳикоянинг ўзбек миллий заминида ўсмайдиган мева “Авакадо” билан аталиши ҳам китобхонни сергаклантиради. Иқбол Мирзони шоир сифатида билар эдик. Кейинги пайтда ёзувчи сифатида роман, ҳикоялар яратган муаллифнинг ҳар икки ҳикоясида насрий кўлам ва мазмундорлик эътиборни жалб этади.
Нормурод Норқобиловнинг “Чол ва бола” ҳикоясида ёзувчининг ўзига хос тасвирлари инсон ва табиат, дашт одами образи маҳорат билан ёритилган. Ҳикояда тасвирланган география ўқитувчисининг чўллиқ қилиб юриши, чолга эргашиб юрувчи табиат шайдоси қўшни боланинг она бўри инига бориб қолиши ниҳоятда қизиқарли тарзда ифодаланган. Нормурод Норқобилов табиат, айниқса, бўрилар ва итлар характерини теран очиб бера олаётган бугунги ўзбек адабиётининг Эрнест Сетон Томсони ҳисобланади. Назирмизда, бугунги кунда мазкур мавзуни теран ва ишонарли ёзишда ҳеч бир ёш ёзувчи Нормурод Норқобилов билан тенглаша олмаяпти.
Маягўзал Чориеванинг “Амма”, “Ёлғизлик” номли икки ҳикояси ҳам ниҳоятда қизиқиш билан ўқилади. Айниқса, бахтсиз амма ҳикояси одамни тўлқинлантиради. Бахтсиз амма ҳикояси, эри томонидан суйилмаган, раҳматли синглисининг болаларини катта қилиб қадр топмаган Амманинг қисмати жуда қисқа ва мазмунли тарзда ҳикояда ўз ифодасини топган. “Ёлғизлик” ҳикоясида ноанъанавий тасвир яъни уй ва унга кўчиб келган янги соҳибнинг мулоқоти бор, асарда уларнинг бир-бирига меҳр бериши бадиий ифодаланади. Ҳикояда уй – бу инсоннинг кўнгил рамзи, оиласи рамзи ўлароқ ифода топган. Маягўзал Чориева доимо сиқиқ ва мазмунли, узоқ ўйланган сюжетлар асосида ҳикоя ёзади. Фикримизни юқорида тилга олинган икки ҳикоя мисолида айтишимиз мумкин.
Тўлқин Пўлатов “Қора қути”да уруш воқеалари, урушда танишиб қолган қуролдошлар ўзбек ва озарбайжонлик йигитлар ҳаёти ҳақида ҳикоя қилади. Ҳикоя ҳажман анча катта. Аммо ҳажми катта бўлишига қарамасдан, ҳикоядан зерикмайсиз. Чунки, ёзувчи ҳикояга уруш ва уруш ортида хизмат қилган ўзбеклар ҳаётидан ҳикоя этар экан, сирли қути ва қутига қора хатларни яшириб юрган раиснинг қилмишларини ҳикоя қаҳрамони уста Тўхлибой томонидан фош этади. Чунки, сирли қутини Тўхлибой акаси билан бирга ясашиб, раисга совға қилишган. Акаси эса урушда ҳалок бўлган. Ҳикояда уруш фожеалари ва шўро даври фожеалари маҳорат билан очиб берилган.
Ёш муаллифлар Чарос Низомиддинованинг “Цирк”, Рахшона Аҳмедованинг “Тушунарсиз севги изҳори”, Нодирабегим Иброҳимованинг “Воз кечилган китоблар” ҳикоялари ҳам пишиқ бадиияти, сюжети, оригинал топилмалари, профессионализми билан диққатни тортади. Масалан, Чарос Низомиддинованинг (“Цирк”) қаҳрамони Гулсум кампир ҳикоячи талаба қизга тинмай, “циркка бор, тамоша қил” дейди. Ёш муаллиф шу тезис орқали қаҳрамон ҳаётига, унинг бахтсизлик сабабларини очиб беришга теран киришади. Гулсум бувини Аббос полвон шаҳардан ўғирлаб олиб келган. Бу қиз дарбознинг қизи бўлиб, от устида ўйнайди. Аммо ожиза аёл Аббос полвоннинг шартига кўниб, яшашга мажбур бўлади. Гулсум бувини циркка, отга бўлган муҳаббати тарк этмайди. Ана шу фожеавий соғинч ҳисси ҳикояда ўзининг бадиий ифодасини яхши топган.
Нодирабегим Иброҳимованинг “Воз кечилган китоблар” ҳикояси сюжети ниҳоятда таъсирчан, сиқиқ ва жиддий ўйланган. Ҳикояда сохта истеъдод, истеъдодни тарбиялаган бир қизнинг аччиқ қисмати ҳикоя этилади. Ҳикояни ўқиб тугатар эканмиз, Эркин Аъзамнинг “Ёзувчи” асари эсга келади. Ҳар икки ҳикояда ҳам қалами бор ижодкор мардикорлик қилиб, сохта талант яратади. Нодира Иброҳимова мана шу ҳикояси орқали жамиятимизда тобора урчиб кетаётган “сохта истеъдодлар”, “сохта ижодкорлар”ни фош этади. Ҳикоя қаҳрамони бўлган бахтсиз қиз севгиси йўлида йигит учун кеча-кундуз қўлидан қалам-ручка тушмай роман ёзади. Йигитнинг хом-хатала асарларини эпақага келтириб, уни шуҳрат чўққисига олиб чиқади. Кун келиб, бу ишнинг хато эканлигини тушуниб етган қиз, йигитдан ҳам, китоблардан ҳам, ижара уйдан ҳам воз кечиб кетади. Нодира Иброҳимованинг қўлида профессионал ёзувчининг қалами бор. Ёш адибадан бундан ҳам яхши ва катта асарларни кутиб қоламиз.
Ўзбекистон халқ ёзувчиси Асқад Мухторнинг 100 йиллиги муносабати билан “Ёшлик” журнали саҳифасида адибнинг энг гўзал ҳикояларидан бири “Фано ва бақо” чоп этилибди. Бу ҳикоянинг танланиши ва мухлислар эътиборига тақдим қилиниши ниҳоятда яхши иш бўлган. Чунки, Асқад Мухтор мазкур ҳикоясида бадиий шартли макон, яъни ертўлада иккита гуноҳкор Холхўжа ва Очилни учраштириб, бир-бирининг сирига гувоҳга айлантиради. Хуллас, икки ёвуз қаҳрамоннинг саргузаштлари ҳикоя қилинади. “Фан ва бақо”да ёзувчи халқ тилидан, хусусан, халқ мақоллари ва ибораларидан ниҳоятда унумли фойдаланади. Асқад Мухтор охирати куйиб бўлган имонсиз кишилар ҳақида таъсирчан ҳикоя ёзган. Ҳикоя бугунги ёш муаллифлар учун катта ўрганиш мактабига бўлишиига ишончимиз комил.
“Шарқ юлдузи” журналида Наби Жалолиддиннинг “Маркаб”, “Пешана” (1-сон), Луқмон Бўрихоннинг “Чўлдан келган ташвиш”, “Уйга вазифа” (3-сон), Абдужалол Раҳимнинг “Садоқат” (3-сон), Дилором Абдураҳмоннинг “Ҳалинчак” (3-сон), Ҳаким Саттторийнинг “Қўҳна ҳақиқат”, “Садбаргул” (4-сон), Маматқул Ҳазратқуловнинг “Қизил ва яшил” (5-сон), Шерзод Ортиқовнинг “Отамнинг кабутарлари” (5-сон), Байрам Алининг “Шифохона” (5-сон), Абдулатиф Абдуллаевнинг “Фронтовик” (5-сон), Нодирабегим Иброҳимованинг “Адибнинг вафоти” (5-сон), Муртазо Қаршибойнинг “Воқиф”, “VIP-пакет” (6-сон), Дўстбек Сулаймоновнинг “Зўраки “миллиардер” (6-сон), Чоршанби Деҳнавийнинг “Сўнгги ўқ” (7-сон), Эркин Норсафарнинг “Тўлғоқ” (7-сон), Шодмонқул Саломнинг “Арслон ва қуралай” (7-сон), Қўчқор Норқобилнинг “Ер аслида баланддадир”, “Ҳамма нарса қайтади” (8-сон), Турсунмурод Эрматовнинг “Ёмғирда қолганлар”, “Жиян” ҳикоялари босилган.
Наби Жалолиддин “Маркаб”, “Пешана” ҳикояларида замонавий муаммоларни, хусусан, оиладаги меҳрсизлик, фарзандниг отага қўл кўтариши, ота-бола зиддияти, раҳбар ходимларнинг уддабуронлиги ва оддий қора халқнинг ҳуқуқий онги пастлиги, оддий одамларни раҳбар тингламасдан, нима муамммо билан ташкилотга кириб келганини сўраб-суриштирмасдан, арзимаган чойчақани олиб, абгор аҳволда кўчага ҳайдашини ниҳоятда таъсирчан реализм, киноя билан маҳорат билан акс эттирган. Ёзувчи “Пешона” ҳикоясида киноянинг иккитомонлама усулидан фойдаланади. Яъни ёзувчи бир вақтнинг ўзида ҳам Раҳбарга нисбатан, ҳам арз-додчига нисбатан киноявий позицияда туриб баҳо беради. Ёзувчининг киноявий позицияси ниҳоятда шафқатсиз, ҳар икки томонни аямайди. Маҳоратли ёзувчи ҳар икки томоннинг айбини раел, ҳаётий, жонли тасвирларда бадиий ифода этадики, ҳикояда талқин этилган бадиий воқеалар шу бугунги кун муаммолари билан узвий боғланиб кетади. Ҳар икки ҳикоя кишида бугунги кун воқеаларига онглироқ ва ақллироқ нигоҳ билан қараш лозимлигини уқтиради. Наби Жалолиддин анча йиллардан прозанинг турли жанрларида қалам тебратиб келади. Кейинги йилларда ёзувчининг роман ва ҳикоялари ёш тадқиқотчилар учун тадқиқот вазифасини ўтамоқда. Шу маънода, шу бугун тилга олинган “Маркаб” ва “Пешона” ҳикояларида ёзувчи ҳеч қўрқмасдан, жамиятдаги сохта демократизмни, раҳбарнинг қаллоблиги, оддий халқнинг ишонувчанлиги ва ҳуқуқий онги йўқлигини ниҳоятда катта профессионал қалам билан ёритишга муваффақ бўлган. Умуман, замонавий муаммоларни очиқ-ошкора кўтариб чиқиш ёзувчидан жуда катта жасорат талаб қиладиган соҳа ҳисобланади. Наби Жалолиддин шундай мавзуда қўрқмасдан, жасорат билан жамиятимизда кўзга ташланаётган баъзи бир ноқис ҳолатларга муносабат билдира олган. Бу ҳолат нафақат ёзувчи Наби Жалолиддиннинг муваффақияти, балки бугунги ўзбек ҳикоячилигининг ҳам жиддий қиёфасидир.
Йил ҳикоячилигида пешқадам бўлган сермаҳсул ёзувчи Луқмон Бўрихоннинг “Чўлдан келган ташвиш” ҳикоясида “Жазирамада қолган одамлар” романининг нафаси келиб турибди. Чунки, ҳикояда иштирок этаётган Самад (машҳур ва навқирон олим), Улаш агроном-шоир образлари романдан ҳикояга кўчган. Ҳикояда Луқмон Бўрихонгагина хос бўлган беозор киноя, пичинг, сўз ўйини “Қаҳрамон сўзининг антонимини топган Улашнинг телефон суҳбатлари” кишига бир енгил кулги бағишлайди. Ёзувчининг иккинчи ҳикояси “Уйга вазифа”да ташкилот томонидан тинимсиз топшириқлар берилиши, аммо инсон бу топшириқлар ичида эмас, оила давраси ичида бахтли эканлиги ёрқин воқеалар билан кўрсатилади. Маҳоратли ёзувчи Луқмон Бўрихон ҳикояларга воқеа ва образлар танлашда ҳеч адашмайди, ҳикоя матнига қашқадарё колоротига хос бўлган бир чимдим шумликлар, кулги, истеҳзо, кесатиқларни боплаб ўрнида қўллашнинг уддасидан чиқа оладиган ёзувчиларимиздан ҳисобланади.
Баъзи бир ҳикояларимизда публицистик руҳ, журналист нигоҳи, журналист қалами ёзувчининг бадиий қаламидан устунлик қилиб қолган. Жумладан, Ҳаким Сатторийнинг “Кўҳна ҳақиқат”, “Садбаргул” ҳикояларида шу ҳолат кўзга ташланади. Уларда ёзувчи нигоҳи эмас, журналист нигоҳи ва қалами етакчилик қилади. Баъзи ҳикояларда публицистик риторик гаплар, панд-насиҳат қилувчи дидактик гаплар жуда кучайиб кетган. Масалан, Ҳаким Сатторий каби Дил Бонунинг “Тақдир безаги” ҳикоясида ҳам худди шу ҳолат кўзга ташланади. Адиба аёл кишининг ҳусни, кўрки бўлган соч ҳақида икки ҳикояни баён этиб берар экан, негадир, ҳикояда бадиий тасвирдан эмас, қуруқ тафсилот, панд-насиҳат ўгитбозлик, публицистик оҳангни жўшқинлик билан куйлайди. Ваҳоланки, бадиий асарда публицистик риторика ўзини оқламайди. Ёзувчи доим бадиият талабига бўйсуниши керак. Ортиқча тафслотлилик, қуруқ дидактика, ақл бериш керак эмас. Бадиий асар, ҳикоя ўқиётган ўқувчига ёзувчининг бадиий кашфиётини инъом этиши керак. Афсуски, жуда кўпчилик ҳикоянависларимиз шу нарсани унутиб қўйишади.
Ёш муаллифлардан Шерзод Ортиқовнинг “Отамнинг кабутарлари”да мусофир юртда юриб, ватан соғинчи билан яшаган қаҳрамон изтироби, вафот этган отанинг орзусини амалга ошириш учун ўғилнинг Америкадан “Кабутарли мозор”га келиши ҳажман кичик ҳикояда маҳорат билан тасвирланган. Ўғил отаси бутун умр оқ қоғозларга чизган кўк, оқ кабутарларни, кабутарли мозористонни кўради. Бу ёш муаллиф воқелик ва бадиий ғояни битта бадиий фокусга йиғишга жуда уста экан. Анчадан бери, бу муаллиф ҳақида эшитиб юрардик. Шерзод Ортиқов асарларининг дунё тилларига таржима қилинаётганидан хабардормиз. Муаллиф бестселлерлик ва шуҳратпарастлик, ўзидан пиар ясашдан тийилса, ўйлаймизки, Шерзод Ортиқов ўзбек насрида катта муваффақиятларга эриша оладиган ижодий потенцияга эга ижодкор. Мана шу битта ҳикояда кўриняпти, кўпчилик ёзувчилар эриша олмаган, масалан, публицистикадан узила олмаслик касаллиги Шерзод Ортиқов ҳикоясида кўзга ташланмайди. Бизнингча, бу ёш муаллиф нимани ёзишни ва қандай ёзишни жуда яхши билади.
Яна ёш муаллифлардан бири Байрам Алининг “Шифохона” ҳикоясини кўздан кечирамиз. Бу ижодкор йигит ҳам кўп ёзади, кўп изланади. Лекин шу ёзганларида қандайдир бир кемтиклик бўлади. Бу кемтиклик албатта, бадииятнинг бутунлиги билан боғлиқ ҳолат албатта. Катта бадиий ғоялар, қўлга илинадиган сюжет йўқ. Байрам Али устоз ҳикоянависларимиз адабий тажрибасидан ўқиб-ўрганса, ўзлаштирса, кейин ўзи ҳам жиддийроқ ҳикоя ёзишга уринса яхши бўларди. Шошқалоқлик кузатилади. Кўпчилик ёш ҳикоянависларда шундай ёмон қусур бор. Улар тезроқ бир ҳикояни тугатиб, уни чоп этишга шошилишади.
Нодирабегим Иброҳимованинг “Адибнинг вафоти” ҳикояси “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида ҳам чоп этилган экан. Журналда сарлавҳа ўзгарган. Нодира таъсирчан сюжет топа олади. Воқеалар, ҳикоя ичидаги интригалар, қаҳрамон фожиаси ва руҳиятини, давр муаммосини ўз ҳикояларига яхши сингдира олади. Аммо баъзи ёзувчиларга ўхшаб, воқеабозга айланиб қолишдан тийилиш керак. Нодиранинг бу ҳикояси ҳам негадир Эркин Аъзамнинг “Шоирнинг тўйи” қиссаси воқеаларини эслатди. Қайсидир бир бадиий чизгилар “Воз кечилган китоблар”да ҳам, “Адибнинг вафоти”да ҳам Эркин Аъзамнинг машҳур сюжет ва қаҳрамонларини такрорлагандек сезилди менга. Табиийки, ёш ижодкорлар катта устозлардан ўрганади, ҳатто баъзан тақлид ҳам қилиб қолиши мумкин. Муҳими кўчирмакашлик бўлмаса бўлди. Нодира Иброҳимова ҳикояларидаги қизиқарли воқеалар, ўқувчига сентимантал кайфият берувчи лаҳзалар албатта, ўзиники. Бу унинг шахсий ютуқлари. Бу ёш муаллиф ўз устида ишласа, Абдулла Қаҳҳор таъбири билан айтганда, “кўп машқ қилса, яхшигина ёзувчи” чиқишидан умидвормиз.
Муртазо Қаршибойнинг ҳар икки ҳикояси “Воқиф” ва “VIP- пакет” бугунги куннинг жуда катта муаммосига қаратилган. Масалан, “VIP- ракет”да виртуал олам авлодининг бесаранжом ҳаёти жуда яхши ҳаётий воқеалар фонида очиб берилган. “Воқиф” ҳикоясида миллий ўзлигини йўқотган Воқифнинг бобосини излаши, ўзилигини топиши жуда яхши ёритилган. Муртазо Қаршибой ўткир қалами билан, бадиий маҳорати билан ўқувчини ўзига эргаштира олади.
Дўстбек Сулаймоновнинг “Зўраки “миллиардер” ҳикоясида виртуал оламдаги фирибгарлик кўрсатиб берилади. Ҳикоя зўрма-зўраки, шошма-шошарлик билан ёзилган. Эркин Норсафарнинг “Тўлғоқ” ҳикояси шу кунгача ёзган асарларидан фарқланибди. Доннинг униб ўсиши рамзий маънода тирикликнинг бардавомлигига рамзий ишоралар деб тушундик. Умуман, ҳиконавис бир дона доннинг қобиғини ёриб, униб чиқишини тўлғоққа ўхшатади. Бу қайсидир маънода, туғилиш, ҳаётнинг давомийлиги ҳамдир.
Шодмонқул Саломнинг “Арслон ва Қуралай” ҳикоясида она арслоннинг сайғоқ овлайман деб, жарга қулаши, чоҳ ичида 7-8 кун очликда қолиб кетиши қизиқарли ифодаланади. Шодмонқул Салом яхши шоир, носир ва публицист. Муаллифнинг асарларини доимо ниҳоятда қизиқиб ўқиймиз. Афсуски, муаллиф ҳикоянинг бошидан охиригача иккита ҳайвонни чалкаштириб беради. Ҳикоя ўзи учта бола туққан она арслон ҳақида эди. Кейин арслон бирдан шерга айланади. Чоҳда ётганида унинг олдига бир кичик кийик боласи келади. Кийик боласи бирдан улоқчага айланади. Хуллас, ҳикоянинг бошидан охиригача арслон-шер, шер-арслон, кийикча-улоқча, улоқча-кийикча сўзлари миямда айланавериб, ғашга тегади. Ёзувчининг ҳикоядаги ана шу сўзга нисбатан эътиборсизлик қилгани мутоала жараёнида сезилди. Умуман, кўпчилик ҳикояларнинг тили ниҳоятда хароб аҳволда. Ёзувчиларимиз сўз заргарлари Алишер Навоий, Бобур, Абдулла Қодирий, Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом, Ойбек ва катта адибларимиз каби ишлашга эринади. Баъзи ҳикоялар матни ниҳоятда таҳрирталаб аҳволда.
Маматқул Ҳазратқулов ҳам жуда сермаҳсул ижодкорларимиздан. Тинимсиз ўз устида ишлайди. Хусусан, ёзувчининг “Қизил ва яшил” ҳикоясида бир пайтлар атеист бўлган Мэлс Тельманович ва унинг шифокор, эътиқодли рафиқаси Муслима Шариповнанинг ҳаёти ҳикоя қилинади. Ёзувчи икки қаҳрамоннинг ишлари ва эътиқодини “Қизил ва яшил”га менгзайди. Қизил ранг советпараст, шўровий одам бўлса, яшил Оллоҳга ишонадиган муслима аёлга рамзий ишора беради. Ҳикоя ҳақиқатан қизиқиш билан ўқилади, ўқувчида яқин ўтмиш ҳақидаги одам ва ўзгаришни истамаётган қаҳрамон руҳиятини (Мэлс) теран очиб берганлиги билан эътиборни тортади.
Қўчқор Норқобилнинг “Ер аслида баландадир”, “Ҳамма нарса қайтади” ҳикояларида ёзувчининг уруш мавзусидан чекинганини кузатиш мумкин. Шу ўринда айтиш лозим, Қўчқор Норқобил жуда яхши ҳикоялар яратяпти. Хусусан, ёзувчининг “Самодил” ҳикоялар тўплами фикримизни исботлайди. Қўчқор Норқобилнинг “Ҳамма нарса қайтади” асари эссе-ҳикоя бўлибди. Негадир, бу ҳикояни ўқиганимизда, Эрнест Хемингуэйнинг “Фиеста” асарини эсладик. Чунки, ҳар икки асарда дўстлар балиқ овига, табиат қўйнига чиқяпти. Ўхшаш типологик мотивлар кўзга ташланяпти. Раҳимбой Қудратнинг овул одамларига хиёнат қилиб, ментларга сотилгани, кўплаб оилаларнинг бахтсизлигига сабаб бўлганини айтади. Мелиса кўзи кўр бўлиб қолган бўлса, Қудрат табиат қўйнида дам олаётган улфатлари орасидан кетаётганида осмонда чақмоқ чақади. Хуллас, ёмонлар бу дунёда ҳам жазоланади.
Турсунмурод Эрматовнинг “Ёмғирда қолганлар” ҳамда “Жиян” ҳикояларини ўқиб, насрий ҳикоя ўқияпманми, ёки шеърми? – иккиланиб қолдим. Бу ҳикоянавис бахшиёна услубда ёзишга ҳаракат қилибди. Проза услубига мослашиб қолганим учун, бу икки ҳикояни қабул қилишим қийин кечди. Балки, бу менинг айбим бўлса керак.
Шунингдек, 2020 йил давомида таниқли ёзувчининг “Одамлардан тинглаб ҳикоя” (Тошкент: Адабиёт, 2020. – 400 б) ҳикоялар тўплами нашр этилган. Тўпламга ўттиз битта янги ҳикоя жамланган. Ҳар бир ҳикояда бетакрор воқеалар ва одамлар образи маҳорат билан яратилган. Хайриддин Султон ҳикояларидаги бадиий тил, заргарона бадиий ифода ўқувчини мафтун этади. Ёш муаллифлар Устоз ҳикоянависдан кўп нарсани ўрганиши, хулоса чиқариши мумкин. Муаллиф китобга жамлаган ҳикояларни унга кимлардир айтиб берган. Шунинг учун ёзувчи тўплам номини Ҳамид Олимжоннинг машҳур “Одамлардан тинглаб ҳикоя” мисрасини китоб сарлавҳасига чиқарган. Биринчи ҳикоя Анвар қори Турсуновдан ёзиб олинган, иккинчи ҳикоя Акбар Махсумовдан ёзиб олинган. Ёзувчи мен тилидан қаҳрамонни гапиртириш услубидан унумли фойдаланган. Зеро, бу услуб Абдулла Қодирийнинг “Тошпўлат тажанг нима дейди?” каби сатирик ҳикояларининг асосий услуби ҳисобланади. Хайриддин Султоннинг сўз ишлатиш, сюжет ва композиция қуриш маҳорати айниқса, ёш ҳикоянавислар учун адабий мактаб вазифасини ўтайди.
“Бирини китобим” рукни остида чоп этилган Азиз Норқуловнинг “Посанги”, Шаҳзод Эргашалиевнинг “Уфққа туташ йўл”, Роҳилабону Ғўччиеванинг “Оласойнинг олмаси”, Рахшона Аҳмедованинг ҳикоялар тўплами ҳам 2020 йил ўзбек ҳикоячилигининг муваффақиятларидан саналади. Роҳилабонунинг “Омонат” номли ҳикояси жуда маҳорат билан ёзилибди. Ҳажман кичик аммо замона муаммолари оддийгина, содда тилда берилибди. Бу ёш муаллифнинг китобига еттита ҳикоя киритилган. Шаҳзод Эргашалиевнинг “Уфққа туташ йўл” тўпламига олти ҳикоялар киритилган. Азиз Норқуловнинг “Посанги” тўпламига ўн иккита ҳикоя киритилган. Ҳар уч ёш муаллифнинг услуби равон, ўзбек ҳикоячилигининг умидли ҳикоянависларидан.
2020 йил ҳикоячилиги юзасидан қуйидаги хулосаларга келдик:
Бир йил давомида чоп этилган ҳикоялар мавзу кўлами, ғояси жиҳатидан турфа бўлиб, ҳикоянавислар, айниқса, ёш муаллифлар анъанавий реализм услубига қайтаётганини ҳис этдик. Рамз ва метафораларга бурканган модерн ҳикоялар ўтган йил давомида жуда кам яратилган;
Катта ва ўрта валод вакилларидан Хайриддин Султон, Нормурод Норқобилов, Шойим Бўтаев, Наби Жалолиддин, Маматқул Ҳазратқулов, Абдуқаюм Йўлдош, Исажон Султон, Луқмон Бўрихон, Қўчқор Норқобил, Иқбол Мирзоларнинг янги ҳикоялари эътиборни тортади;
Ёш муаллифлардан Шерзод Ортиқов, Нодирабегим Иброҳимова, Шаҳзод Эргашалиев, Азиз Норқулов, Роҳилабону Ғўччиева, Рахшона Аҳмедовалар ажойиб ҳикоялар яратишган;
Йил давомида чоп этилган ҳикоялар мавзу жиҳатдан ранг-баранг. Замонавий-маиший, тарихий мавзуларда яратилган. Фантастик ва ҳажвий ҳикоялар эса кўзга ташланмади.
Йил ҳикояларининг баъзиларида бадиий тилдаги оқсоқлик, бадиий заифлик, схематизм, дидактика, панднома гаплар, публицистика унсурлари соф ҳикоянинг бадииятига рахна солган;
Баъзи муаллифларда эпик бадиий тафаккур етишмаяпти, майда-чуйда гаплар билан ўралашилган, ҳикояларда катта ғоялар кўзга ташланмаяпти. Зеро, Катта адабиётни яратиш учун Катта ғоялар, Катта истеъдодли шахслар керак.
