Қирғизистон Ёзувчилар миллий уюшмаси ва Чингиз Айтматов номидаги «Иссиқ-Кўл форуми» халқаро ташкилоти ҳамкорлигида ўтказилган танлов якунларига кўра, ўзбек тилида ижод қиладиган Ўшлик ёзувчи Бегижон Аҳмедовнинг «Сайёҳ» асари «2020 йилнинг энг яхши китоби» деб эълон қилинди. Адибни ушбу ютуқ билан қутлаган ҳолда, асар ҳақда ёзилган тақризни эълон қиламиз.
Ўзини излаган одам
(тақриз)
Қардош ёзувчи Бегижон Аҳмедовнинг “Сайёҳ” қиссасини ўқиб тугатар эканман, кўнглимда анчадан бери йиғилиб турган саволларимга бир қадар жавоб олгандек бўлдим. Дарҳақиқат, фалсафий, руҳиятни бойитувчи, жавобсиз сўроқларингга жавоб топишга кўмак бўлувчи асарларни қайта-қайта ўқигинг келаверади. Муаллиф гарчи Қирғизистонда туғилиб яшаб келаётган бўлсада, асарни ўзбек тилида битгани, албатта қувонарли. Уни ўзбек китобхонларига тарғиб қилиш фойдадан холи бўлмайди. Зеро биз Ўрта Осиё халқларининг турмуш тарзи, муаммоларию ўй фикрлари бир-бирига чамбарчас боғланиб кетган.
Китобни варақларканман, менинг эътиборимни аввало, ҳар бир бобга қўйилган афоризмлар тортди. Ҳикмат ва мақоллар шунчалик усталик билан танланганки, ўша бобнинг моҳиятини очиб беради. Ҳинд мақолларидан тортиб Румийгача, Драйзердан тортиб Навоийгача, кўплаб биз билган ва билмаган алломалардан гўзал ва тарбиявий иқтибослар келтирилган. Бобдан бобга ўтар экансиз, ўзингиз учун янги афоризм ва мақолларни кашф этиб бораверасиз. Қиссага бежиз “Ўзлигини англаган – Роббисини англайди” ҳадиси эпиграф қилиб олинмаган. Ушбу жумлалар асарнинг бор бўйини шу тўрт сўзда ифода этади.
Асар номига келсак, китоб моҳиятига нисбатан бироз содда туюлди: Сайёҳ. Ҳа, қаҳрамонимиз чиндан ҳам сайёҳ, аммо у оддий саёҳатчилардан анча фарқ қилади. Асар ғояси – эскирмайдиган мавзуни қамраб олади: инсон нега туғилади, нима учун яшайди, мақсадлари, орзулари қандай, инсониятнинг муаммолари, Яратганни излаш ва руҳиятни тозалаш. Сюжет чизиғида икки образ туради: Анвар Алиев ҳамда Она айиқ. Иккисининг ўз ҳаёти бор, тақдир уларни бир ерда учраштирди. Ярим ой давомида улар нимани топдию, нималарни йўқотди, асар давомида билиб борасиз.
Бадавлат одам нега бирданига қўрқмай кимсасиз ерларга жўнашга қарор қилди? Йўқ, у “қуролланиб” олган: замонавий технологияларнинг барчаси бор эдики, битта тугмачани босиши билан унинг хавфда эканини билиб вертолётда қутқариш учун зудлик билан етиб келади. Лекин у қийин аҳволда қолганда ҳам ёрдамга ҳеч кимни чақирмади.
Анвар Алиев шаҳарда қалбини сақлаб қолмоқ учун кўп ҳаракат қилди, аммо замона шундай эдики, динсизликка асосланган собиқ тузум пароканда бўлгач илмни тижоратга алмаштиришга мажбур бўлди, китоб ўрнига жарағ-жарағ пул ушлади, оқибатда ёлғиз қолмоқ ва ўзлигига қайтмоқ учун сайёҳ бўлишга, одамлардан узоқлашишга аҳд қилди. Ўша даврда у қатори кўплаб билимли, илмли одамларга жабр бўлди. З.Фрейд, А.Дюма, Балзакни, ниҳоят Ҳайём рубоийларини ёд олган маънавий етукликка интилиб яшовчи инсоннинг барданига тижорат соҳасига ўтиши, технологиялар оламига шўнғиши, маишатга кўмилиши, устозлар сабоғи ўрнига таъмагирларнинг ялтоқланишлари охир оқибат уни дунёдан бездирди.
Асарда шу билан бирга Она айиқ образига ҳам тўхталинади. Айиқ – табиат рамзи сифатида танланган. У шунчаки икки дилбанди билан тинч яшашди истайди, аммо одамзот бунга ҳалал беради. “Қоравой”и отиб ўлдирилгач, Она айиқ воқелигида кулминация ўқувчи юрагини ларзага солади. Қотил ҳам ўз жазосини олди. Бу манзарани кузатиб турган Анвар эса ушбу вазиятда ўз турига – инсонга эмас, айиққа чиндан ачинди. Табиатга зарар етказаётган инсониятдан нафратланди.
Ёзувчи анъанавий тиббиёт, математика, тарих, замонавий медицина, табиатшунослик, фалакиёт, диншунослик, адабиёт каби фанларни чуқур ўзлаштиргани, қиссани ёзиш учун анча мунча излангани сезилиб туради. Ўқувчи нафақат воқеалар ривожига кириб кетади, балки ўзи билмаган керакли маълумот ва фактларни ҳам ёдида сақлаб қолади. Жумладан, айиқларнинг йўқолиб бораётгани ҳақдаги фактлар, ўсимликларнинг фойдали жиҳатлари, замонавий технологияларнинг хусусиятлари ҳақдаги маълумотлар китобхонни билимига билим қўшади. Қиссада бир қатор муаммолар ҳам кўтарилган. Дейлик, шаҳарликларнинг касалликка чалинишга мойил бўлиши, кимёвий дориларга ружу қўйиши, оқибатда иммун тизими шикастланиши, шифокорларнинг дорихоналар билан яширин тил бириктириши, беморларнинг чўнтагини шилиш учун керакли-кераксиз текширувларга жўнатиши каби ҳолатлар афсус билан тилга олинади. Қаҳрамонимиз Анвар Алиев ҳам бу каби ҳодисалардан безди: у танини соғломлаштириш, руҳий ором топиш ва Худони таниш учун Робинзон Крузо йўлини танлади. Робинзон-ку, фалокат туфайли кимсасиз оролга бориб қолди, аммо Алиев буни ўзи ихтиёр қилди. Бу қарорга келиш одамдан катта жасорат талаб этади. Дарвоқе, Худони таниш. Қаҳрамонимизни динсиз дея олмаймиз, у Яратган борлигига ишонади. Унга тақдирнинг туҳфаси бўлган рафиқаси Насиба намоз ўқишга қанча тарғиб қилмасин, Алиев бунинг учун ўзида куч тополмайди. У ибодатларни мажбуран эмас, қалби буюргани учун қилишни истайди, лекин бу истакни кучайтирувчи манбаани тополмайди. Эҳтимол, унга азон айтувчи муаззиннинг оҳанги ёқмагани учундир, балки ота-онаси диний таълим-тарбия бермагани, коммунист ғояларини сингдириб яшагани учундир, эҳтимол ғарб фалсафий китобларини кўп мутолаа қилгани учундир… Шуларга қарамай, у Худони танишни, топишни, топинишни истайди. Кимсасиз маконда, ўзи билан танҳо қолиб у Худони топа олармикин? Қиссанинг тугуни шу саволдан бошланади.
Асарда жамиятимиздаги айрим инсонлар танқид остига олинади. Масалан, Хаж зиёратини ўтаб қайтган айрим хожиларнинг асл юзи очишга ҳаракат қилинади, Аллоҳнинг уйига руҳини тозалаш, гуноҳлардан фориғ бўлиш учун эмас, эл кўзига Хожи бўлиб кўриниш, ўзини кўз-кўзлаш учун отланган; ўз шаҳрида спиртли ичимликдан тотишдан уялиб, хорижда қадаҳ чўқиштираётган одамнинг кирдикорларига гувоҳ бўлган Анвар Хажга бориш ниятини кейинга суради. Кейинчалик ортга суриш фикри хато эканини Субудай дарасида Ҳаким отадан олган сабоқлари туфайли англаб кетади. Ҳаким ота образини рамзий маънода олсак, иймон тимсоли дейиш мумкин. У Анварнинг тўғри йўлни топишига катта ёрдам берди, Яратганнинг ўзи уларни учраштирди. Бундан ташқари, дин ниқобидаги бузғунчи террористлар, ўзини хароб қилаётган гиёҳвандлар, пул учун ҳеч балодан қайтмайдиган броконьерлар образлари ҳам бежиз киритилмаганки, уларнинг қилмишлари қаҳрамонимизнинг кимсасиз дарада кечираётган ҳаётига бир қадар дахл қилади, аммо Анвар Алиев барча синовларни енгиб ўтади.
Уни турли балолардан тасодифлар эмас, Яратган асради. Жинлар дарасидан соғ чиқишида ҳам, очлик азобидан табиатнинг ўзи асраганида ҳам, қўллари бойланганда айиқ боласи ёрдам қилганида ҳам, тоғдан қулаб сойда чўкиб кетганида ҳам ҳикмат бор эди. У ҳали яшаши, ўзини англашда давом этиши керак! Зеро Яратганнинг истаги шудир. Агар истаса бир хас билан ҳам жонини олиши мумкин эди, аммо Насиба айтганидек, у эрини Яратганга топширди, эсон-омон қайтиб келишига қаттиқ ишонди. Ишонч эса ҳамиша куч бағишлайди.
Анвар Алиев ярим йилдан сўнг қадрли дарани ташлаб уйга қайтганида қанчалар ўзгарган эди, нималарни топгандию нималарни тарк этганди, буни асар ниҳоясида билиб оласиз. Маънавият инқирозга юз тутаётган бугунги асримизда иймон, эътиқод, диёнат каби тушунчаларнинг йўқ бўлиб кетмаслигини истаган муаллиф кечинмалари китобхонга ҳам юқади. Ўз руҳиятини бойитишга, Яратганни танишга, чин инсон бўлиб яшашга бел боғлаган одамлар бор эканки, инсоният ҳалокат ёқасига бориб қолмайди.
Публицистик руҳга яқин жанрда ёзилган ушбу қиссада кўплаб фойдали манбаалардан фойдаланилган. Баъзи ўринларда бадиийликдан кўра мақолавийлик руҳи сезилади. Дарвоқе, қисса реал ҳодисаларга асосланган, қаҳрамонимиз ён атрофимиздаги инсондир, эҳтимол, сиз ҳам уни танирсиз. Унинг руҳияти шунчалик сизга яқиндирки, балки уни ўз ўрнингизга қўйиб мутолаа қилгандирсиз.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, “Сайёҳ” қиссаси Толстойнинг “Иқрорнома”си сингари азалий саволларга қаҳрамон тилидан жавоб излайди. “Иқрорнома”дан фарқи ўлароқ, саволлар, муаммолар, вазиятлар ўзбекона, бизга яқин, таниш ҳолатлардир. Анвар Алиев умри давомида ақл-тафаккурини ўстирди, бойлигини оширди, аммо Яратганни ва ўзлигини топиш йўлида олис сафарга чиқди ва ниятига бир қадар етди. Олдинда уни яна янги сафарлар кутиб турибди. Ушбу сафарлар кўнгилли кечишида эса биз китобхонлар қаҳрамонга сабр ва қаноат тилаймиз.
Нодирабегим Иброҳимова
