T.Po‘latov 1939 yilda Buxoroda tug‘ilgan. So‘ngra Buxoro Davlat pedagogika institutida tahsil oldi. Uni 1963 yilda tugatib, 1967 yilda Moskvadagi kinostsenariy oliy kursiga kirib o‘qidi.
Adibning «Bo‘lak manzilgohlar», «Bolalar xori», “Dushan qaysarning ko‘rgan-kechirganlari», «Buxoro xonadonining kechmishlari», «Mulk», «Kunda-shunda», «G‘oyibning ikkinchi safari», «Yetti huzur-halovat va qirq qayg‘u alam», «G‘oyibning qaytishi», «Taroziy toshbaqasi» kabi o‘nlab yirik epik polotnolari kitobxon tomonidan iliq qarshi olingan.
Temur Po‘latov 1986 yilda Hamza nomidagi Davlat mukofotiga sazovor bo‘lgan. 1989 yilda esa unga O‘zbekiston xalq yozuvchisi faxriy unvoni berilgan.
E’tiboringizga adib bilan kechgan yangi suhbatni taqdim etamiz.
Sherzod Komil Xalil: Temur aka, Siz o‘tgan 2019-yili Toshkentga borganingizda, biz ko‘p adabiy suhbatlar uyushtirgandik. O‘tgan yillar davomida ko‘plab hikoyalar yozgach, o‘zimda adabiy inqirozni his etayotgandim. Biqiq adabiy muhit, deyarli izlanmay qo‘ygan katta yoshli yozuvchilar, mahmadona va bilimi sayoz boshlovchi ijodkorlar, hammasidan qo‘limni yuvib qo‘ltiqqa urgan, hafsalam butkul sovigandi. Men bir adabiy qutb axtarayotgandim. Ammo men hurmat qiladigan katta yozuvchilarimiz Odil Yoqubov, Shukur Xolmirzayevlar olamdan o‘tishdi, istiqbolli ijodkor akalarimiz bu yozuvchilar ko‘tarilgan ma’naviy-ruhiy nisbatga ko‘tarila olmadilar. Yozuvchini faqatgina xoslar tanirdi, omma shoir, yozuvchi deganda, artistu yallachiga «shig‘ir» yozib beradigan kasni tushunadigan bo‘ldi. Bunday sharoitda professonal adabiyotning ahamiyati keskin pasayadi. Siz bilan adabiy muloqotlarimiz mana shu davrga to‘g‘ri keldi. Men Soljenitsinni hech qachon ko‘rmaganman, Chingiz Aytmatovni talabalik vaqtimda Toshkentga kelganda uzoqdan ko‘rganman. Lekin men o‘zbekning katta yozuvchisi deb bilganim Sizni ko‘rish va adabiy suhbatlar qurish imkoniga ega bo‘ldim. Siz bilan ilk adabiy suhbatimiz internet orqali bo‘lgan, gazetada bosilgan suhbatimizda Sizni afsonaviy yozuvchi sifatida tilga olgandim. O‘shanda Siz men uchun o‘z biqiqliklari va qumqumiga botib olgan o‘zbek adabiyotida bir adabiy qutb o‘laroq ko‘rindingiz. Toshkentda menga Moskvaga borishim, adabiy fobiyalardan butkul xalos bo‘lish haqida gapirdingiz, oradan to‘rt oy o‘tgach, men 2020 yilning fevralida Moskva keldim, muayyan yangi muhitni ko‘rdim, men uchun avvaldan kutilmagan adabiy doiralar bilan tanisha boshladim. Yaqinda Peredelkinoga kelishim ham yangi asarlar yozish va yaratish yo‘lida katta ishtiyoq berdi.
Temur Po‘latov: — Bilasanmi, yozuvchi tor, kichkina muhitlarda shakllanmaydi. Katta adabiyotga kirish uchun katta adabiy hayot muhitidan nafas olish kerak. Shu ma’noda Moskvaga kelib to‘g‘ri qilding. Shaharning ruhi, notanish odamlar, avval ko‘rmagan narsalaring yozish uchun o‘zgacha fikrlar beradi. Men ilgari Toshkentda yashagan vaqtim Moskvaga ko‘pincha atayin poyezdda kelardim. Tomosha qilib, hayot manzaralarini ko‘rib, dunyo va adabiyot haqida o‘ylardim. «G‘oyibning ikkinchi safari» asarini g‘oyasi ham Moskvada Toshkentdan poyezdda kelayotganimda tug‘ilgan. Poyezdda yurganimda uzoqdan Orol dengizining o‘limini ko‘rdim, dengiz bo‘yida tashlab ketilgan baliqchi kemalar, vayrona bo‘lgan uylar, shamol bilan kelgan tuz, bulutlarni hidini sezdim, dahshat edi bu, bir dengizning o‘limi, bir xalqning nochor qolganini ko‘rish. Cholning ismi ham G‘oyib, bu ham bir simvol, agar tabiatni inson o‘z qo‘li bilan o‘ldirsa, o‘zi ham kelajakda g‘oyib bo‘lishi haqida. Moskva kelgach, birdan o‘tirib yozishga kirishib ketganman. Sayohatlar yozuvchi uchun shunaqa turtki, yozish uchun ruh beradi. Ko‘rmasang, bilmasang qanday his qilasan, qanday yozasan?! Balki yozish mumkindir, ammo asar jonli va hayotiy chiqishi uchun detallarni ko‘rishing kerak. Ko‘rmasdan yozgan yozuvchi bilan, ko‘rib yozishni katta farqi bor. Moskva adabiy muhitiga kelishing shu ma’noda sanga katta foyda beradi. Toshkentda yozuvchilarni nima o‘ylantirmoqda, Moskva esa nima, solishtirish imkoniyating bo‘ladi, o‘z mavzuyingni topasan. Men Qrim mavzularida deyarli o‘ttiz yildan beri yozib kelaman. Qrimning o‘z yozuvchisidek bo‘lib qolganman. Borsam har bir qadamimgacha yozishadi, Temur Po‘latov unday qildi, Temur Po‘latov bu yoqqa bordi, haykalni ochilishiga qatnashdi va hakozo. Yaqinda yana boraman. «Samuraylar teatri» romani qrim tilida bosilish arafasida. Shunga chaqirishgan. Poyezdda bormoqchiman, xuddi avvalgidek, yo‘l xotiralariga berilib, hayot va tabiat manzaralarini ko‘rib, Qrimga yo‘lga chiqaman. Qrim qahramonlari haqida yangi asarim ham bor. Men shu yoshda izlanib yuribman, sen yoshsan, g‘ayratingni faqat adabiyotga qarat. Moskvada Yozuvchilar uyushmasida o‘n yillar davomida rahbar bo‘lganimda, ko‘p vaqtlarim shu tashkiliy ishlarga ketdi, ba’zan o‘ylayman, shu vaqt ichida ham adabiyot bilan shug‘ullanganimda ko‘p narsalar yozishim mumkin edi deb, ammo nachora umr yo‘li shunday ekan. Nimagadir erishish uchun nimadandir voz kecharkansan…
Sherzod Komil Xalil: She’riyat va nasrni yo‘li, keyingi taqdiri qanday bo‘ladi? Shu haqda mulohazalaringizni bilmoqchiman. Shaxsan o‘zim ham she’rda, ham nasrda yozganim bois, bular haqida ko‘p o‘ylayman. Yozayotgan asarimda qaysi shakl, uslubda berish ma’qul?.. Nazm ta’sirliroqmi, yoki hikoyami?.. Shu borada Sizning fikringiz qanday?..
Temur Po‘latov: Fikrimcha, hozir she’riyatning davri o‘tdi, hayotning o‘zi nasrchilikni talab qilmoqda. Prozaning yo‘li ko‘rinib turibdi. Realizm, magik realizm, modernizm, postmodernizm va boshqalar nasrning istiqbolli yo‘llarini ko‘rsatib turibdi. She’riyat yangi shakl topa olmadi. Bir paytlar aruz asrlar mobaynida bir xillashib, xiralashib o‘z ohorini yo‘qotgandek, nazmning ham nisbasi shunga qarab ketmoqda. She’riyatni shunday taqdir kutmoqda. Bu albatta mening nazarimda. Nasr esa keng imkoniyat yo‘liga ega. Joys, Kafka kabi yozuvchilarning asarlarida nasrning yangi metodlari, yo‘llari yaqqol ko‘rinib turibdi, she’riyat esa, o‘ziga yangi shakl topa olmadi, yangi til va ovoz nazmda sezilmadi. Jahon adabiyoti boyligi nasrda namoyon bo‘lib kelmoqda. Katta adabiyotni nasr belgilayotganiga ancha bo‘ldi. O‘zbek adabiyoti kuzatishimcha, asosan she’riyatga urg‘u kuchaygan, nasr kam, nazm ko‘p, bu yaxshi holat emas. Kuchli adabiy jamiyatda doim nasr yetakchilik qiladi. Jahon adabiyotiga qara, kitobxonlar asosan jahon adabiyoti deyilganda, birinchi navbatda nasrni nazarda tutishadi, she’riyatni emas. Sanga ham tavsiyam nasrga asosiy e’tiboringni qarat, she’r o‘z yo‘liga.
Sherzod Komil Xalil: — Albatta, shunga harakat qilaman, ustoz. Yaqinda Moskvada Lenin kutubxonasida arxiv gazetalarini varaqlab o‘tirsam, Pravdada Chingiz Aytmatov va boshqa ko‘p taniqli adiblarga doir g‘alati hodisaga ko‘zim tushdi. U Soljenitsin va Saxarov kabi katta insonlarni qoralash kompaniyasiga aralashgan, hatto bunga qo‘l qo‘ygan ekan. Aytmatov asarlarini O‘zbekistonda ko‘pchilik qatori men ham yaxshi ko‘raman, ammo bu hol, yozuvchi shaxsiga, hatto asarlariga bo‘lgan munosabatimizga ham soya soladi. Aristotel aytganidek, Platon mening do‘stim, lekin haqiqat undan ustunroq. Hatto Pushkin, haqiqat hatto Rossiyadan ham ustun degan, shu ma’noda Siz yozuvchining jamiyatdagi fuqorolik pozitsiyasiga qanday baho berasiz. Yozuvchi qanday bo‘lishi kerak?..
Temur Po‘latov: — Men bularni Yozuvchilar uyushmasida ishlab yurgan vaqtim, uyushmaning arxivlaridan o‘qiganman. Endi nima derdim?.. Yozuvchi davr talabi va partiyaning buyruqlariga bo‘ysungan, ammo bu bo‘ysunishdan oldin vijdoniga quloq tutishi kerak. Men Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon va hatto Shukrulloni sanga aytishim mumkin, ular avvalo vijdoniga qarab ish tutishgan. Agar boshqalar kabi yo‘l tutganlarida qamalmasliklari va otilib ketmasliklari mumkin edi. Yozuvchining pozitsiyasi yo‘qmi, demak uning o‘rni ham yo‘q. Chunki bo‘layotgan voqea va hodisalarga kitobxonlar yozuvchi nima derkan, deb qarab turadi. Yozuvchining pozitsiyasini siyosat emas, o‘z ichki meni — vijdonining ovozi belgilaydi. Madomiki, katta yozuvchi bo‘lishni istar ekansan, katta savollarga javob qidirishing kerak, Moskvaga shuning uchun kelganingni unutma.
Sherzod Komil Xalil: -Temur aka, nasrda tarixiy davrni aks etishi masalasi, yozuvchining bu boradagi roli, tarix va siyosat mutanosibligi kabi masalalar ko‘pchilikka qiziq albatta. Keling tarix va tarixiy asarlardan gapni boshlasak, tarix qanday bo‘lishi kerak, uni aks ettirish masalasi-chi?! Shular haqida fikringiz qanaqa?..
Temur Po‘latov: — Bilasanmi, tarix sotqin degan gap bor. Bu yerda tarixning o‘zi emas, uni yozuvchilarining tarixni yoritishdagi munosabati, hukmron sinfga xizmat qilishi masalasi nazarda tutilmoqda. Ayniqsa, keyingi yillarda yaratilayotgan tarixga, inchunun tarixni yozma shakliga boqsang, buni yaqqol tasdig‘ini ko‘rasan. Go‘yo tarix siyosatning malayiga aylanib qolgan. Birgina ikkinchi jahon urushi tarixlarini o‘qi, Rossiyada ulug‘ vatan urushi deb, Polsha va O‘zbekistonda ikkinchi jahon urushi kabi boshqa bir o‘zanda yozilgan. O‘zi bir urush bo‘lsa, polyaklar, gruzinlar, o‘zbeklar, tojiklar o‘zini vatanini himoya qiladigan urushda qatnashgan. O‘tmishda tarix bunday yozilmagan albatta. Tarixni otasi Gerodotning «Tarix»i yoki sharq tarixchiligini otasi Beruniyning «Hindiston», «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»ni ko‘r, u yerda bus-butun, siyosatga moslanmagan, xalqlar hayoti, urf-odatlari aks etgan o‘zgacha ruhni tuyasan, davr va tarix ruhini his qilasan. Men hatto o‘tmishdagi Qur’oni Karim nusxalarini ko‘rganimda, o‘rta asr sharq miniaturalarini kuzatganimda o‘sha davrning ruhini tuyaman. Mana, Dante «Ilohiy komediya»ni «Injil» ta’sirida yozgan. Bu yerda ham o‘rta asr italyan adabiyot doiralarining, xususan Dantening tarixga munosabati badiiy bo‘yoqlarda ko‘rsatilgan. Ammo keyinchalik tarix siyosatning yugurdagiga aylana boshladi. Tarixni yozish noto‘g‘ri o‘zanga ketayotganini Nitshe o‘z davrida birinchilardan bo‘lib sezgandi. U «Tarixni foydali va zararli tomonlari» haqidagi essesida, Gyotedan bir iqtibos keltiradi. Gyote aytadi: «Agar tarix mening dunyoqarashimni kengaytirmasa, menga bunday tarixning keragi yo‘q.» Bizda qanday yozishmoqda, chor Rossiyasi davrida Turkiston tarixi boshqacha yozilgan, sovet davrida boshqa tarix, mustaqillik davrida boshqa, hozirgi yangi rahbariyat davrida boshqacha bo‘lishi mumkin. Aslida tarix bir tugallangan davr bo‘lsa, unga nega siyosat ko‘zoynagi bilan qarash kerak?.. Shuning uchun o‘tmish tarixlarini yozgan muarrixlarni o‘qisang, o‘zgacha ruh olasan, yozuvchi uchun tarixiy asar yozishga ishtiyoq uyg‘onadi, yaqin tarixlarni o‘qiganda esa, bunday ruhni tuymaysan. Bil’aks siyosatning «miya chayish uslubi» ishlayotgani hafsalangni pir qiladi. Kelajakda yozuvchilar bu tarixlarni o‘qib qanday asar yozadi?.. Shuning uchun men tarixni boricha, ortiqcha ohangjamalarsiz bus-butun aks ettirish tarafdoriman. Mening fikrimcha, nafaqat tarixni, uning yozma shakli bo‘lgan nasrchilikni kino, teatr, tasviriy san’at, haykaltaroshlik va boshqa san’at sohalariga ta’siri katta bo‘lgan, shuning tarix kelajakda ham, umuman har qanday davrda san’at turi sifatida o‘z yo‘lida davom etishi kerak.
Sherzod Komil Xalil: — Albatta ustoz, bu borada haqsiz. Haqiqatan ham tarixni siyosatga bog‘lab, majburiy ulab yozilgan badiiy asarlar oxir-oqibat, tarix axlatxonasiga uloqtirildi, bunday asarlarning ma’lum davr o‘tgach o‘quvchilari qolmadi. Tarixga ham, tarixiy asarga ham davr siyosatidan turib baho berib bo‘lmas ekan albatta. O‘tgan davrda yaqin tariximiz va adabiyotimizga siyosat Siz aytgandek o‘z ko‘zoynagi bilan qaradi. Bu paytda yaratilgan tarixiy asarlarga qanday qaraysiz, ularni ba’zilarini kitobxonlar sevib o‘qishgan, ayrimlari o‘qish uchun asosiy adabiyot sifatida e’tibor markazida tutib turishgan. Tarixiy asar yozuvchilarining ayrimlari o‘lmas aqidalarga bo‘ysunib, o‘z vijdon amriga quloq tutib o‘z asarlarini yozgan bo‘lsa, boshqalar bil’aks, siyosat va mafkura chizib bergan yo‘lda ishni davom ettirishdi. Hozirgi adabiyotimizda ham shu an’alarni ba’zan davom ettirayotganlarni ko‘rib, nahotki shunday yozish uchun shuncha qog‘ozni uvol qilganiga hayron qolasiz. O‘zim ham bir necha tarixiy hikoyalar yoza boshlagandim: vatanparvarlik, mustaqillik kurashchisini aks ettirish va hakozo bugungi kun g‘oyalari ta’sirida, keyin birdan o‘zimni qo‘lga oldim. Shunchaki aks ettirish emas, nimani qanday yozish kerak?! Men bu davrni bilamanmi, u paytdagi ruhiyat, odamlarning kayfiyati, jonli hayot qanday bo‘lgan, buni bugungi mulohazalar bilan aks ettirishim ertaga kulgili tuyulmaydimi deb o‘yladim. Sizning bu borada fikringiz qanday?..
Temur Po‘latov: — O‘tgan davrda ko‘plab tarixiy asarlar yozilgani to‘g‘ri. Lekin qanday yozildi?.. Masala shunda. Lev Tolstoy «Urush va tinchlik»ni Napoleon rus yerlariga bostirib kirganidan bor-yug‘i 50 yilcha vaqt o‘tgach yozgan. U urushni bilgan, o‘zi Sevastopolda urushda qatnashgan. Sevostopol hikoyalarini yaxshi bilasan. U urushda qatnashgan yosh askarlarni topib, ular bilan suhbatlashadi, o‘sha davr manzalarini har holda jonli eshitadi, ularning ovozini eshitadi, ruhiyatini his qiladi, shunda ham «Urush va tinchlik»ni tarixiy asarga aylantirmagan, u bunga da’vo ham qilmagan. Holbuki, shunday qilish uchun unda hamma asos bor edi. Tolstoy tarixni badiiyatga bunday muhrlash mumkin emasligini his qilgan. Shunga qaramay asar e’lon qilingach, ayrim generallar, armiya ofitserlari e’tirozlar bildiradi, voqealar bunday bo‘lmagan va hakozo. Bizda esa, nafaqat yaqin tarixni, o‘zlari ko‘rmagan, chuqur o‘rganmagan olis tarixlarni ham bir-ikki manbani asos qilib olib, qatorlashtirib romanlar, qissa, hikoyalar yozib tashlashdi. Qanday yozgani, qanchalar darajada aks ettirolgani endi vaqt hukmida. Men tarixning faqat o‘z davrigagina xos bo‘lgan ruhiyatini boshqa makon va zamondan turib anglash va his qilish mumkin emas deb hisoblayman.
Sherzod Komil Xalil: Uzr-kuya Temur aka, lekin Siz ham Jaloliddin Manguberdi haqida hikoya yozdingiz-ku?..
Temur Po‘latov: -Men Jaloliddin Manguberdi tarixini yozishni, uni ko‘rsatishni maqsad qilmaganman. Men insonni yolg‘izligini, atrofdagilarning sotqinligi, uning o‘zidan boshqa hech kim qutqarolmasligini ko‘rsatmoqchi edim. Mo‘g‘ullar ortdan kelayapti, shaharlarga boradi, amirlar qo‘rqib Jaloliddinni ichkariga kiritmaydi, darvozalarni yopib oladi, boshqa shaharga boradi, unda ham shunday, oxiri bir kurd qo‘lida o‘lim topadi. Men ko‘pdan ulug‘ inson yolg‘izligi masalasini o‘ylab yurardim. Har kun kurashishing kerak, atrofdagi odamlarning senga begonaligi, bu kurash yo‘lida sening yolg‘izliging kabi o‘ylar xayolimda aylanib yurardi, Jaloliddinning qismati shu boradagi o‘ylarim bilan shunchaki kesishib qoldi va shuni yozdim. Ammo yana qaytarib aytaman, tarix yozish bu yerda mening maqsadim bo‘lmagan. Men Jaloliddin haqidagi tarixiy haqiqatni akademik Bartolddan o‘qidim yarim bet narsa yozgan bu haqda, lekin hikoyada, badiiy haqiqat yo‘lidan bordim.
Sherzod Komil Xalil: -Lekin keling, shu o‘rinda «Taroziy toshbaqasi» romaniga ham to‘xtalib o‘tsak. Bu yerda ham voqealar o‘rta asr Buxorosi, karvonsaroylar, savdogarlar, xullas, yana tarixga to‘qnashgandaymiz. Germaniyaning mashhur adabiy gazetalaridan biri » Frankfurter algemayne saytung» da, Semyul Baxli degan adabiyotshunosning «Toshbaqa siri» degan bir ilmiy taqrizi bosilganini Sizni Moskvada chiqqan to‘rtinchi jildingizda ko‘zim tushgandi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri nemis tilidan rus tiliga tarjima qilingan maqolada frankfurtlik menga noma’lum muallif katta ilmiy salohiyat bilan «Taroziy toshbaqasi»va Sizga juda ulkan e’tirofga sazovor bo‘ladigan fikrlar bildiradi, shu maqolani o‘zbek tiliga o‘girish kerak. Chunki unda o‘zbek yozuvchisiga jahoniy baho berilgan. Xullas, S. Baxli Sizni tanimasligi, ammo shunga qaramay o‘zbeklarning shunday yozuvchisi borligidan hayratini yashirmagan holda, Temur Po‘latovni Kafkadan yuqori ko‘radi. Kafkani qahramoni odamdan hashoratga aylanadi, Po‘latovning qahramoni esa, bil’aks odamga aylanadi. Bu borada u Kafkadan yuqoriligi haqida xulosaga keladi muallif. Sizni Kafkadan ko‘ra gumanist, odamparvar deb ataydi. Bu qanaqa asar Temur aka?.. O‘zbek adabiyotidagi g‘aroyib mavzulardan birida yozilgan roman deb bilaman garchi?..
Temur Po‘latov: «Taroziy toshboqasi»dagi voqealar ham garchi o‘tmishda bo‘lganligi qalamga olinsada, bu ham tarixiy asar emas. Bu qandaydir xronologik voqealar qalamga olingan tarix emas, bil’aks, mif bu, mening afsonam. Asar e’lon qilinganda, adabiyotshunoslarning ba’zilari sotsialistik realizmga yot bu romanni tanqid ostiga olganlar ham bo‘ldi, modernistik, hatto postmodernistik asar deb olqishlaganlar ham topildi. Mayli har kim o‘z nasibasini axtargandir. Asarga qarashda har xil qarama-qarshi fikrlarni va bahsni uyg‘otadigan fikrlarning bo‘lgani yaxshi, bir xil qotib qolgan fikr beradigan asarlarni umri kalta bo‘ladi. Bu mening o‘z ichki hislarim, tuyg‘ularim, insonga munosabatim haqidagi asar. O‘n olti yoshimda Qizilqumga ishga borganman. Ural-Gazli degan suv chiqaradigan bir brigadaga. Gazlida suv izlab topish va chiqarishda qatnashganman. O‘shanda men Qizilqumning tabiati, hayvonot dunyosi: echkiemarlari, toshbaqalarini ko‘rdim, bu menga keyinchalik romanni yozishimga stimul bergan. «Mulk» qissamni ham g‘oyasi Qizilqumda kalxatni ko‘rganimda tug‘ilgan. Albatta asar haqida ko‘proq kitobxonlar va o‘quvchilar fikr yuritgani ma’qul, yozuvchi o‘z asari haqida uzoq gapirishi ochig‘i uyatli.
Sherzod Komil Xalil: Temur aka, tushundim, asarlaringiz haqida kitobxonlarni ham, adabiyotshunoslarni hali aytadigan ko‘p gaplari bor, bu borada Sizni ortiqcha xijolatga qo‘ymoqchi emasman. Shunga qaramay Sizning asarlaringiz hali o‘zbek tiliga to‘liq chop etilgani yo‘q. Chamamda asarlaringizni chorak qismi o‘girilgan, aksariyati mustaqillikdan oldin, keyingi vaqtda yozganlaringiz hali o‘z tarjimonlarini kutib yotibdi. Holbuki Sizning asarlaringizda o‘zbek milliy hayoti, dardi va millat dunyoqarashi qalamga olingan. Masalan, oxirgi romanlaringizdan biri «Samuraylar teatri»da ham garchi yapon asirlari fojeasini yozsangizda, Navoiy teatrini quradigan ustalar va bosh qahramonlar urushdan qaytib kelgan o‘zbeklar. Eski Toshkentning ko‘chalari, Shayhontohur mahallalari, oddiy odamlarning hayoti, bir-biri bilan munosabati va milliy xusisiyatlari haqida yozasiz. Shu bilan birga Siz hech qanday g‘oyaviy-mafkuraviy qoliplarga bo‘ysunmaydigan jihatlarga egaligi bilan boshqa o‘z davringizdagi adiblardan menimcha farq qilasiz. Bu o‘rinda ko‘p yillar «Drujba narodov» jurnalida muharrirlik qilgan Sergey Baruzdin ham ijodingizga bag‘ishlangan o‘z maqolasida, Sizni Aytmatov bilan solishtirib, Aytmatov bu Aytmatov, ammo Temur Po‘latov bu mutlaqo o‘zga darajadagi yozuvchi deb lutf qilgan. Uning bu fikrlarida ham Sizni asarlaringiz na siyosiy, na mafkuraviy to‘lqinlarga qarab emas, sizni o‘z ichki meningizda kechayotgan voqealar bu siyosiy va mafkuraviy to‘lqinlarni bil’aks tebratganligini ko‘rish mumkin.
Temur Po‘latov: — Sergey Boruzdin O‘zbekistonning do‘sti edi. U mamlakatga ko‘p kelardi. Men Moskvada borganimda ham, O‘zbekiston hayoti bilan qiziqardi, yozuvchilarni yangi asarlariga qiziqar edi. U Sharof Rashidov bilan ham do‘st edi. O‘zim ham rahmatli Sharof Rashidov bilan bir necha bor uchrashganman, bir gal chaqirdilarda: «Temurjon, asarlaringiz Moskvada paydar-pay bosilib, olqish olmoqda. Nega o‘zimizda tarjima qilinmayapti, — deb so‘rab qoldilar. — Biron sababi bormi?..» «Asarlarimning tili va uslubi qiyin demoqda tarjimonlar», — deb ochig‘ini aytdim. «Ie, bu yog‘i qiziq bo‘ldiku? — deb kulib yubordi Sharof aka. — Bizda Dostoyevskiyni tarjima qilishdi, hatto «Ilohiy komediya»ni o‘girishdi. Gyoteni «Faust»ini tarjima qilishdi. Nega siznikini tarjima qilib bo‘lmas ekan?..»
Birdan Hamid G‘ulomga qo‘ng‘iroq qilib, topshiriq berdilar. Men hayron qoldim, Rashidovning jonkuyarligi va talabchanligiga. Ertasi kuni Rashidovning gapi bilan G‘afur G‘ulom nashriyotiga, o‘zini o‘zbek xalqini otasi deb yuradigan Hamid G‘ulom huzuriga bordim. Kotibasi ismimni yozib olib, ichkariga kirib ketdi, kutib o‘tiribman, yarim soatlarda chiqib, indamay o‘z ishini qilaverdi, kech bo‘la boshladi, besh soatga yaqin kutdim, jahlim chiqa boshladi, ketib yubormoqchi bo‘ldim, ammo Rashidovni hurmati uchun o‘zimni bosdim, axiyri chaqirishdi, kirib salom berdim. Hamid G‘ulom alik olmadi. Bir vaqt yonbosh qarash bilan menga tikilarkan: «Kimsiz, nega keldingiz», -dedi. «Men Temur Po‘latovman». Unga Rashidov bilan bo‘lgan suhbatni mazmunini bildirdim. «Shikoyat qildingizmi?»-dedi u. Men hayron bo‘ldim. «Yo‘q, nega?!» Meni Rashidov yuborgani uchun kitobimni tarjimon topib o‘zbek tilida chiqarish uchun oldingizga keldim, — dedim. «Ha, shundaymi?.. Yaxshi, o‘ylab ko‘ramiz», — dedi Hamid G‘ulom.
Bu o‘ylab ko‘rishidan u Rashidovni ham gapini olmadi, o‘zbek tilidagi kitobim, faqat Rashidov o‘limidan keyingina bosildi. Yaqinda chiqqan uch jildlik asarlar o‘sha vaqtda chiqib, bultur qaytadan bosildi. Kim bu uch jildlikni o‘qigan bo‘lsa, ma’lum bo‘ladiki, mening dunyoqarashim, tarbiyam boshqa. Meni kommunistik partiya bilan ishim bo‘lmagan. Men sovet davrida ham maqtamaganman hech kimni, keyin ham maqtamadim. Mening ishim siyosat emas, men siyosatchilarga baho beradigan sharhlovchi ham emasman, men yozuvchiman.
Sherzod Komil Xalil: — Temur aka, Sizning va boshqa hurfikrli yozuvchilarga, olimlarga munosabat yaxshi bo‘lmagani ma’lum. Soljenitsin, Saxarov, hatto Pasternakka sovet davlati doim yot ko‘z bilan qaraganinining asosiy sababi bu ularning fikrlari va asarlarida ko‘tarilgan hurfikrli g‘oyalar bilan bog‘liq.
Temur Po‘latov: — SSSR yo‘q bo‘lgach, 1994 yil Soljenitsin Rossiyaga qaytdi. Men o‘sha paytda yozuvchilar uyushmasi raisi edim. Men Soljenitsinni yozuvchilar uyushmasi a’zoligiga tiklash masalasini yozuvchilar majlisida qo‘ydim. Har xil fikrlar bo‘ldi, unga qarshi chiqqanlar ham topildi, lekin oxir-oqibat Soljenitsinni uyushma a’zoligiga tikladik.
Albatta, menga ham bu qismat begona emas. 1966 yil «Bo‘lak manzilgohlar» qissam bosilgan Moskvada. Qissada kommunizm qurmoqchi bo‘lgan kamondorning kechmishi bayon qilingan, u Gajduvon shahri (aslida G‘ijduvon shahri)da katta shahar qurdirmoqchi, ammo 30 yildan keyin qaytib kelganda shaharning bori ham to‘kilib tamom bo‘lgani, kommunizmning sarobligi g‘oyasi ilgari surilgan. Men bunda otamning taqdirini yozgandim. Otam meni juda yaxshi ko‘rardi, ba’zan ichidagi dardlarini aytardi. Agar o‘lsam, qayerda bo‘lsa ham shu Temur yetib keladi derkan, haqiqatan u oxirgi yillarida juda odamovi bo‘lib qolgandi. Hech kim bilan gaplashmas, bir uyda xo‘mrayib o‘tirardi. Oldiga kirsam, bir yuragini ochib qoldi. Menga alam qiladi, dedi u. -Yaqinda Toshkentga bordim, mendan hatto Buxoro amirligi saroyida raqqos bo‘lgan bachcha ham ko‘proq pensiya olarkan. Shuni ko‘rib qolibdi. U shaxtada direktor bo‘lgan, maktabda direktor bo‘lgan, o‘zi kommunist edi, davlatga umrini oxirigacha sodiq xizmat qilgan, ammo ozgina pensiya bilan nafaqaga kuzatilgan. Otam hammasi sarob ekan, bekor ekan, deb qo‘l siltadi. Bu menga juda qattiq ta’sir qilgandi, shuni «Buloq manzilgohlari»da otamni prototip qilib yozgandim. Ismi Is’hoq, otamning ismi ham Is’hoq. Bosmachi epizodi ham bor Bobonazar degan. Xullas, shu asar antisovetcha ruhga ega deb topilgan. Moskvaning buyrug‘i bilan Boris Parmuzin degan O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi kotibi «Literaturnaya gazeta»da katta tanqidiy maqola chiqardi. Bu paytda men Kinostudiyada muharrir edim. U yerda odamlar shov-shuv qilib qolishdi, oxir-oqibat Kinostudiyaning bosh muharririni KGB chaqirgani ma’lum bo‘ldi. Bosh muharrir aytdi: -Temur endi o‘zing ariza bergin ketishga, dedi. Kinostudiyada Sergey Borodin va Izzat Sultonlarga hurfikrli gaplarim shundoq ham yoqmasdi o‘sha paytlar, ularni tepadan senzur qilib yuborishgandi, asosan kino muhokamalarida kelishardi. Jimitdek milliylik o‘tib ketsa ham birdan bu joyi bo‘lmaydi, deb tanqid qilishardi. Qizig‘i biri aytgan fikrni, ikkinchisi to‘ldirardi. Bular avvaldan kelishib olganga o‘xshardi, hech kimni fikri o‘tmasdi, meni ham, Farhod Musajonovni ham. Keyinchalik «Taroziy toshbaqasi»ni yozishim ham sotsialistik realizmga yot ishlar sifatida, meni ko‘p tashvishlarimga sabab bo‘lgan, ammo boshqacha yozishni o‘ylagan emasman.
Sherzod Komil Xalil: — Temur aka, Izzat Sulton va Sergey Borodinni senzur sifatida tilga oldingiz. Sobiq sovet davlati davrida bu ikki shaxs, biri katta adabiyotshunos sifatida, ikkinchisi yozuvchi sifatida yetarli hurmat va izzatga ega bo‘lishgan. Qizig‘i, biz tarixiy asar haqida suhbatlasharkanmiz, Borodinning «Samarqand osmoni uzra yulduzlar» romanini yozgani va Temur shaxsini qora buyoqlarda ko‘rsatgani esimga tushdi.
Temur Po‘latov: — Sergey Borodin «Dmitriy Donskoy» degan asari uchun Stalin mukofoti olgandi, asarida Stalin obrazini tasvirlaydi. Shu yozuvchi Moskvada nimadir qilib, ma’lum vaqt Toshkentga kelib yashashga to‘g‘ri keldi. Shu vaqtda Temur shaxsi haqida tarixiy roman yozdi, Amir Temurni qonxo‘r, kallakesar qilib tasvirladi. Shu vaqt mashhur akademik Ibrohim Mo‘minov 1968 yilda » Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli» asarida Borodinni ham Temur shaxsini bir yoqlama yoritgani uchun tanqid ostiga olgandi. Borodin Moskvaga borib, hukumatga Ibrohim Mo‘minov ustidan shikoyat qiladi. Mo‘minovni millatchilik qilishda, Temur shaxsini ulug‘lashda ayblashib, ishdan olish bo‘yicha qaror chiqarishadi, afsuski bu hol faylasuf olimga qattiq ta’sir qiladi. U kishi kasallanib yotib qoldi, keyin ko‘p o‘tmay vafot etdi. To‘g‘ri gapni aytgani uchun, haqiqatni aytgani boshiga shularni olib kelgan. Mana, tarixni buzib ko‘rsatuvchilarni uni ob’yektiv ko‘rsatganlarga ta’siri, ular hayotini ostin-ustin qilib yuborganligi haqida holatlar, ammo men haqiqatni kech bo‘lsada, hech aytmagandan ko‘ra aytishni afzal bildim…
Sherzod Komil Xalil: — Ustoz, rahmat. O‘zbek falsafasi asoschisi Ibrohim Mo‘minov borasida aytganlaringiz shaxsan men uchun juda ta’sirli yangilik. O‘zim falsafa bo‘yicha tahsil olganim uchun bular menga qiziqarli, shu bilan birga juda fojeiy qismatdek tuyuldi. Suhbat uchun Sizga tashakkur!
Moskva, 2020 yil, avgust.
