Т.Пўлатов 1939 йилда Бухорода туғилган. Сўнгра Бухоро Давлат педагогика институтида таҳсил олди. Уни 1963 йилда тугатиб, 1967 йилда Москвадаги киностсенарий олий курсига кириб ўқиди.
Адибнинг «Бўлак манзилгоҳлар», «Болалар хори», “Душан қайсарнинг кўрган-кечирганлари», «Бухоро хонадонининг кечмишлари», «Мулк», «Кунда-шунда», «Ғойибнинг иккинчи сафари», «Етти ҳузур-ҳаловат ва қирқ қайғу алам», «Ғойибнинг қайтиши», «Тарозий тошбақаси» каби ўнлаб йирик эпик полотнолари китобхон томонидан илиқ қарши олинган.
Темур Пўлатов 1986 йилда Ҳамза номидаги Давлат мукофотига сазовор бўлган. 1989 йилда эса унга Ўзбекистон халқ ёзувчиси фахрий унвони берилган.
Эътиборингизга адиб билан кечган янги суҳбатни тақдим этамиз.
Шерзод Комил Халил: Темур ака, Сиз ўтган 2019-йили Тошкентга борганингизда, биз кўп адабий суҳбатлар уюштиргандик. Ўтган йиллар давомида кўплаб ҳикоялар ёзгач, ўзимда адабий инқирозни ҳис этаётгандим. Биқиқ адабий муҳит, деярли изланмай қўйган катта ёшли ёзувчилар, маҳмадона ва билими саёз бошловчи ижодкорлар, ҳаммасидан қўлимни ювиб қўлтиққа урган, ҳафсалам буткул совиганди. Мен бир адабий қутб ахтараётгандим. Аммо мен ҳурмат қиладиган катта ёзувчиларимиз Одил Ёқубов, Шукур Холмирзаевлар оламдан ўтишди, истиқболли ижодкор акаларимиз бу ёзувчилар кўтарилган маънавий-руҳий нисбатга кўтарила олмадилар. Ёзувчини фақатгина хослар танирди, омма шоир, ёзувчи деганда, артисту яллачига «шиғир» ёзиб берадиган касни тушунадиган бўлди. Бундай шароитда профессонал адабиётнинг аҳамияти кескин пасаяди. Сиз билан адабий мулоқотларимиз мана шу даврга тўғри келди. Мен Солженицинни ҳеч қачон кўрмаганман, Чингиз Айтматовни талабалик вақтимда Тошкентга келганда узоқдан кўрганман. Лекин мен ўзбекнинг катта ёзувчиси деб билганим Сизни кўриш ва адабий суҳбатлар қуриш имконига эга бўлдим. Сиз билан илк адабий суҳбатимиз интернет орқали бўлган, газетада босилган суҳбатимизда Сизни афсонавий ёзувчи сифатида тилга олгандим. Ўшанда Сиз мен учун ўз биқиқликлари ва қумқумига ботиб олган ўзбек адабиётида бир адабий қутб ўлароқ кўриндингиз. Тошкентда менга Москвага боришим, адабий фобиялардан буткул халос бўлиш ҳақида гапирдингиз, орадан тўрт ой ўтгач, мен 2020 йилнинг февралида Москва келдим, муайян янги муҳитни кўрдим, мен учун аввалдан кутилмаган адабий доиралар билан таниша бошладим. Яқинда Переделкинога келишим ҳам янги асарлар ёзиш ва яратиш йўлида катта иштиёқ берди.
Темур Пўлатов: — Биласанми, ёзувчи тор, кичкина муҳитларда шаклланмайди. Катта адабиётга кириш учун катта адабий ҳаёт муҳитидан нафас олиш керак. Шу маънода Москвага келиб тўғри қилдинг. Шаҳарнинг руҳи, нотаниш одамлар, аввал кўрмаган нарсаларинг ёзиш учун ўзгача фикрлар беради. Мен илгари Тошкентда яшаган вақтим Москвага кўпинча атайин поездда келардим. Томоша қилиб, ҳаёт манзараларини кўриб, дунё ва адабиёт ҳақида ўйлардим. «Ғойибнинг иккинчи сафари» асарини ғояси ҳам Москвада Тошкентдан поездда келаётганимда туғилган. Поездда юрганимда узоқдан Орол денгизининг ўлимини кўрдим, денгиз бўйида ташлаб кетилган балиқчи кемалар, вайрона бўлган уйлар, шамол билан келган туз, булутларни ҳидини сездим, даҳшат эди бу, бир денгизнинг ўлими, бир халқнинг ночор қолганини кўриш. Чолнинг исми ҳам Ғойиб, бу ҳам бир символ, агар табиатни инсон ўз қўли билан ўлдирса, ўзи ҳам келажакда ғойиб бўлиши ҳақида. Москва келгач, бирдан ўтириб ёзишга киришиб кетганман. Саёҳатлар ёзувчи учун шунақа туртки, ёзиш учун руҳ беради. Кўрмасанг, билмасанг қандай ҳис қиласан, қандай ёзасан?! Балки ёзиш мумкиндир, аммо асар жонли ва ҳаётий чиқиши учун деталларни кўришинг керак. Кўрмасдан ёзган ёзувчи билан, кўриб ёзишни катта фарқи бор. Москва адабий муҳитига келишинг шу маънода санга катта фойда беради. Тошкентда ёзувчиларни нима ўйлантирмоқда, Москва эса нима, солиштириш имкониятинг бўлади, ўз мавзуйингни топасан. Мен Қрим мавзуларида деярли ўттиз йилдан бери ёзиб келаман. Қримнинг ўз ёзувчисидек бўлиб қолганман. Борсам ҳар бир қадамимгача ёзишади, Темур Пўлатов ундай қилди, Темур Пўлатов бу ёққа борди, ҳайкални очилишига қатнашди ва ҳакозо. Яқинда яна бораман. «Самурайлар театри» романи қрим тилида босилиш арафасида. Шунга чақиришган. Поездда бормоқчиман, худди аввалгидек, йўл хотираларига берилиб, ҳаёт ва табиат манзараларини кўриб, Қримга йўлга чиқаман. Қрим қаҳрамонлари ҳақида янги асарим ҳам бор. Мен шу ёшда изланиб юрибман, сен ёшсан, ғайратингни фақат адабиётга қарат. Москвада Ёзувчилар уюшмасида ўн йиллар давомида раҳбар бўлганимда, кўп вақтларим шу ташкилий ишларга кетди, баъзан ўйлайман, шу вақт ичида ҳам адабиёт билан шуғулланганимда кўп нарсалар ёзишим мумкин эди деб, аммо начора умр йўли шундай экан. Нимагадир эришиш учун нимадандир воз кечаркансан…
Шерзод Комил Халил: Шеърият ва насрни йўли, кейинги тақдири қандай бўлади? Шу ҳақда мулоҳазаларингизни билмоқчиман. Шахсан ўзим ҳам шеърда, ҳам насрда ёзганим боис, булар ҳақида кўп ўйлайман. Ёзаётган асаримда қайси шакл, услубда бериш маъқул?.. Назм таъсирлироқми, ёки ҳикоями?.. Шу борада Сизнинг фикрингиз қандай?..
Темур Пўлатов: Фикримча, ҳозир шеъриятнинг даври ўтди, ҳаётнинг ўзи насрчиликни талаб қилмоқда. Прозанинг йўли кўриниб турибди. Реализм, магик реализм, модернизм, постмодернизм ва бошқалар насрнинг истиқболли йўлларини кўрсатиб турибди. Шеърият янги шакл топа олмади. Бир пайтлар аруз асрлар мобайнида бир хиллашиб, хиралашиб ўз оҳорини йўқотгандек, назмнинг ҳам нисбаси шунга қараб кетмоқда. Шеъриятни шундай тақдир кутмоқда. Бу албатта менинг назаримда. Наср эса кенг имконият йўлига эга. Жойс, Кафка каби ёзувчиларнинг асарларида насрнинг янги методлари, йўллари яққол кўриниб турибди, шеърият эса, ўзига янги шакл топа олмади, янги тил ва овоз назмда сезилмади. Жаҳон адабиёти бойлиги насрда намоён бўлиб келмоқда. Катта адабиётни наср белгилаётганига анча бўлди. Ўзбек адабиёти кузатишимча, асосан шеъриятга урғу кучайган, наср кам, назм кўп, бу яхши ҳолат эмас. Кучли адабий жамиятда доим наср етакчилик қилади. Жаҳон адабиётига қара, китобхонлар асосан жаҳон адабиёти дейилганда, биринчи навбатда насрни назарда тутишади, шеъриятни эмас. Санга ҳам тавсиям насрга асосий эътиборингни қарат, шеър ўз йўлига.
Шерзод Комил Халил: — Албатта, шунга ҳаракат қиламан, устоз. Яқинда Москвада Ленин кутубхонасида архив газеталарини варақлаб ўтирсам, Правдада Чингиз Айтматов ва бошқа кўп таниқли адибларга доир ғалати ҳодисага кўзим тушди. У Солженицин ва Сахаров каби катта инсонларни қоралаш компаниясига аралашган, ҳатто бунга қўл қўйган экан. Айтматов асарларини Ўзбекистонда кўпчилик қатори мен ҳам яхши кўраман, аммо бу ҳол, ёзувчи шахсига, ҳатто асарларига бўлган муносабатимизга ҳам соя солади. Аристотель айтганидек, Платон менинг дўстим, лекин ҳақиқат ундан устунроқ. Ҳатто Пушкин, ҳақиқат ҳатто Россиядан ҳам устун деган, шу маънода Сиз ёзувчининг жамиятдаги фуқоролик позициясига қандай баҳо берасиз. Ёзувчи қандай бўлиши керак?..
Темур Пўлатов: — Мен буларни Ёзувчилар уюшмасида ишлаб юрган вақтим, уюшманинг архивларидан ўқиганман. Энди нима дердим?.. Ёзувчи давр талаби ва партиянинг буйруқларига бўйсунган, аммо бу бўйсунишдан олдин виждонига қулоқ тутиши керак. Мен Абдулла Қодирий, Чўлпон ва ҳатто Шукруллони санга айтишим мумкин, улар аввало виждонига қараб иш тутишган. Агар бошқалар каби йўл тутганларида қамалмасликлари ва отилиб кетмасликлари мумкин эди. Ёзувчининг позицияси йўқми, демак унинг ўрни ҳам йўқ. Чунки бўлаётган воқеа ва ҳодисаларга китобхонлар ёзувчи нима деркан, деб қараб туради. Ёзувчининг позициясини сиёсат эмас, ўз ички мени — виждонининг овози белгилайди. Мадомики, катта ёзувчи бўлишни истар экансан, катта саволларга жавоб қидиришинг керак, Москвага шунинг учун келганингни унутма.
Шерзод Комил Халил: -Темур ака, насрда тарихий даврни акс этиши масаласи, ёзувчининг бу борадаги роли, тарих ва сиёсат мутаносиблиги каби масалалар кўпчиликка қизиқ албатта. Келинг тарих ва тарихий асарлардан гапни бошласак, тарих қандай бўлиши керак, уни акс эттириш масаласи-чи?! Шулар ҳақида фикрингиз қанақа?..
Темур Пўлатов: — Биласанми, тарих сотқин деган гап бор. Бу ерда тарихнинг ўзи эмас, уни ёзувчиларининг тарихни ёритишдаги муносабати, ҳукмрон синфга хизмат қилиши масаласи назарда тутилмоқда. Айниқса, кейинги йилларда яратилаётган тарихга, инчунун тарихни ёзма шаклига боқсанг, буни яққол тасдиғини кўрасан. Гўё тарих сиёсатнинг малайига айланиб қолган. Биргина иккинчи жаҳон уруши тарихларини ўқи, Россияда улуғ ватан уруши деб, Польша ва Ўзбекистонда иккинчи жаҳон уруши каби бошқа бир ўзанда ёзилган. Ўзи бир уруш бўлса, поляклар, грузинлар, ўзбеклар, тожиклар ўзини ватанини ҳимоя қиладиган урушда қатнашган. Ўтмишда тарих бундай ёзилмаган албатта. Тарихни отаси Геродотнинг «Тарих»и ёки шарқ тарихчилигини отаси Берунийнинг «Ҳиндистон», «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар»ни кўр, у ерда бус-бутун, сиёсатга мосланмаган, халқлар ҳаёти, урф-одатлари акс этган ўзгача руҳни туясан, давр ва тарих руҳини ҳис қиласан. Мен ҳатто ўтмишдаги Қуръони Карим нусхаларини кўрганимда, ўрта аср шарқ миниатураларини кузатганимда ўша даврнинг руҳини туяман. Мана, Данте «Илоҳий комедия»ни «Инжил» таъсирида ёзган. Бу ерда ҳам ўрта аср италян адабиёт доираларининг, хусусан Дантенинг тарихга муносабати бадиий бўёқларда кўрсатилган. Аммо кейинчалик тарих сиёсатнинг югурдагига айлана бошлади. Тарихни ёзиш нотўғри ўзанга кетаётганини Нитше ўз даврида биринчилардан бўлиб сезганди. У «Тарихни фойдали ва зарарли томонлари» ҳақидаги эссесида, Гётедан бир иқтибос келтиради. Гёте айтади: «Агар тарих менинг дунёқарашимни кенгайтирмаса, менга бундай тарихнинг кераги йўқ.» Бизда қандай ёзишмоқда, чор Россияси даврида Туркистон тарихи бошқача ёзилган, совет даврида бошқа тарих, мустақиллик даврида бошқа, ҳозирги янги раҳбарият даврида бошқача бўлиши мумкин. Аслида тарих бир тугалланган давр бўлса, унга нега сиёсат кўзойнаги билан қараш керак?.. Шунинг учун ўтмиш тарихларини ёзган муаррихларни ўқисанг, ўзгача руҳ оласан, ёзувчи учун тарихий асар ёзишга иштиёқ уйғонади, яқин тарихларни ўқиганда эса, бундай руҳни туймайсан. Билъакс сиёсатнинг «мия чайиш услуби» ишлаётгани ҳафсалангни пир қилади. Келажакда ёзувчилар бу тарихларни ўқиб қандай асар ёзади?.. Шунинг учун мен тарихни борича, ортиқча оҳангжамаларсиз бус-бутун акс эттириш тарафдориман. Менинг фикримча, нафақат тарихни, унинг ёзма шакли бўлган насрчиликни кино, театр, тасвирий санъат, ҳайкалтарошлик ва бошқа санъат соҳаларига таъсири катта бўлган, шунинг тарих келажакда ҳам, умуман ҳар қандай даврда санъат тури сифатида ўз йўлида давом этиши керак.
Шерзод Комил Халил: — Албатта устоз, бу борада ҳақсиз. Ҳақиқатан ҳам тарихни сиёсатга боғлаб, мажбурий улаб ёзилган бадиий асарлар охир-оқибат, тарих ахлатхонасига улоқтирилди, бундай асарларнинг маълум давр ўтгач ўқувчилари қолмади. Тарихга ҳам, тарихий асарга ҳам давр сиёсатидан туриб баҳо бериб бўлмас экан албатта. Ўтган даврда яқин тарихимиз ва адабиётимизга сиёсат Сиз айтгандек ўз кўзойнаги билан қаради. Бу пайтда яратилган тарихий асарларга қандай қарайсиз, уларни баъзиларини китобхонлар севиб ўқишган, айримлари ўқиш учун асосий адабиёт сифатида эътибор марказида тутиб туришган. Тарихий асар ёзувчиларининг айримлари ўлмас ақидаларга бўйсуниб, ўз виждон амрига қулоқ тутиб ўз асарларини ёзган бўлса, бошқалар билъакс, сиёсат ва мафкура чизиб берган йўлда ишни давом эттиришди. Ҳозирги адабиётимизда ҳам шу анъаларни баъзан давом эттираётганларни кўриб, наҳотки шундай ёзиш учун шунча қоғозни увол қилганига ҳайрон қоласиз. Ўзим ҳам бир неча тарихий ҳикоялар ёза бошлагандим: ватанпарварлик, мустақиллик курашчисини акс эттириш ва ҳакозо бугунги кун ғоялари таъсирида, кейин бирдан ўзимни қўлга олдим. Шунчаки акс эттириш эмас, нимани қандай ёзиш керак?! Мен бу даврни биламанми, у пайтдаги руҳият, одамларнинг кайфияти, жонли ҳаёт қандай бўлган, буни бугунги мулоҳазалар билан акс эттиришим эртага кулгили туюлмайдими деб ўйладим. Сизнинг бу борада фикрингиз қандай?..
Темур Пўлатов: — Ўтган даврда кўплаб тарихий асарлар ёзилгани тўғри. Лекин қандай ёзилди?.. Масала шунда. Лев Толстой «Уруш ва тинчлик»ни Наполеон рус ерларига бостириб кирганидан бор-йуғи 50 йилча вақт ўтгач ёзган. У урушни билган, ўзи Севастополда урушда қатнашган. Севостополь ҳикояларини яхши биласан. У урушда қатнашган ёш аскарларни топиб, улар билан суҳбатлашади, ўша давр манзаларини ҳар ҳолда жонли эшитади, уларнинг овозини эшитади, руҳиятини ҳис қилади, шунда ҳам «Уруш ва тинчлик»ни тарихий асарга айлантирмаган, у бунга даъво ҳам қилмаган. Ҳолбуки, шундай қилиш учун унда ҳамма асос бор эди. Толстой тарихни бадииятга бундай муҳрлаш мумкин эмаслигини ҳис қилган. Шунга қарамай асар эълон қилингач, айрим генераллар, армия офицерлари эътирозлар билдиради, воқеалар бундай бўлмаган ва ҳакозо. Бизда эса, нафақат яқин тарихни, ўзлари кўрмаган, чуқур ўрганмаган олис тарихларни ҳам бир-икки манбани асос қилиб олиб, қаторлаштириб романлар, қисса, ҳикоялар ёзиб ташлашди. Қандай ёзгани, қанчалар даражада акс эттиролгани энди вақт ҳукмида. Мен тарихнинг фақат ўз давригагина хос бўлган руҳиятини бошқа макон ва замондан туриб англаш ва ҳис қилиш мумкин эмас деб ҳисоблайман.
Шерзод Комил Халил: Узр-куя Темур ака, лекин Сиз ҳам Жалолиддин Мангуберди ҳақида ҳикоя ёздингиз-ку?..
Темур Пўлатов: -Мен Жалолиддин Мангуберди тарихини ёзишни, уни кўрсатишни мақсад қилмаганман. Мен инсонни ёлғизлигини, атрофдагиларнинг сотқинлиги, унинг ўзидан бошқа ҳеч ким қутқаролмаслигини кўрсатмоқчи эдим. Мўғуллар ортдан келаяпти, шаҳарларга боради, амирлар қўрқиб Жалолиддинни ичкарига киритмайди, дарвозаларни ёпиб олади, бошқа шаҳарга боради, унда ҳам шундай, охири бир курд қўлида ўлим топади. Мен кўпдан улуғ инсон ёлғизлиги масаласини ўйлаб юрардим. Ҳар кун курашишинг керак, атрофдаги одамларнинг сенга бегоналиги, бу кураш йўлида сенинг ёлғизлигинг каби ўйлар хаёлимда айланиб юрарди, Жалолиддиннинг қисмати шу борадаги ўйларим билан шунчаки кесишиб қолди ва шуни ёздим. Аммо яна қайтариб айтаман, тарих ёзиш бу ерда менинг мақсадим бўлмаган. Мен Жалолиддин ҳақидаги тарихий ҳақиқатни академик Бартольддан ўқидим ярим бет нарса ёзган бу ҳақда, лекин ҳикояда, бадиий ҳақиқат йўлидан бордим.
Шерзод Комил Халил: -Лекин келинг, шу ўринда «Тарозий тошбақаси» романига ҳам тўхталиб ўтсак. Бу ерда ҳам воқеалар ўрта аср Бухороси, карвонсаройлар, савдогарлар, хуллас, яна тарихга тўқнашгандаймиз. Германиянинг машҳур адабий газеталаридан бири » Франкфуртер альгемайне цайтунг» да, Сэмюль Бахли деган адабиётшуноснинг «Тошбақа сири» деган бир илмий тақризи босилганини Сизни Москвада чиққан тўртинчи жилдингизда кўзим тушганди. Тўғридан-тўғри немис тилидан рус тилига таржима қилинган мақолада франкфуртлик менга номаълум муаллиф катта илмий салоҳият билан «Тарозий тошбақаси»ва Сизга жуда улкан эътирофга сазовор бўладиган фикрлар билдиради, шу мақолани ўзбек тилига ўгириш керак. Чунки унда ўзбек ёзувчисига жаҳоний баҳо берилган. Хуллас, С. Бахли Сизни танимаслиги, аммо шунга қарамай ўзбекларнинг шундай ёзувчиси борлигидан ҳайратини яширмаган ҳолда, Темур Пўлатовни Кафкадан юқори кўради. Кафкани қаҳрамони одамдан ҳашоратга айланади, Пўлатовнинг қаҳрамони эса, билъакс одамга айланади. Бу борада у Кафкадан юқорилиги ҳақида хулосага келади муаллиф. Сизни Кафкадан кўра гуманист, одампарвар деб атайди. Бу қанақа асар Темур ака?.. Ўзбек адабиётидаги ғаройиб мавзулардан бирида ёзилган роман деб биламан гарчи?..
Темур Пўлатов: «Тарозий тошбоқаси»даги воқеалар ҳам гарчи ўтмишда бўлганлиги қаламга олинсада, бу ҳам тарихий асар эмас. Бу қандайдир хронологик воқеалар қаламга олинган тарих эмас, билъакс, миф бу, менинг афсонам. Асар эълон қилинганда, адабиётшуносларнинг баъзилари социалистик реализмга ёт бу романни танқид остига олганлар ҳам бўлди, модернистик, ҳатто постмодернистик асар деб олқишлаганлар ҳам топилди. Майли ҳар ким ўз насибасини ахтаргандир. Асарга қарашда ҳар хил қарама-қарши фикрларни ва баҳсни уйғотадиган фикрларнинг бўлгани яхши, бир хил қотиб қолган фикр берадиган асарларни умри калта бўлади. Бу менинг ўз ички ҳисларим, туйғуларим, инсонга муносабатим ҳақидаги асар. Ўн олти ёшимда Қизилқумга ишга борганман. Урал-Газли деган сув чиқарадиган бир бригадага. Газлида сув излаб топиш ва чиқаришда қатнашганман. Ўшанда мен Қизилқумнинг табиати, ҳайвонот дунёси: эчкиэмарлари, тошбақаларини кўрдим, бу менга кейинчалик романни ёзишимга стимул берган. «Мулк» қиссамни ҳам ғояси Қизилқумда калхатни кўрганимда туғилган. Албатта асар ҳақида кўпроқ китобхонлар ва ўқувчилар фикр юритгани маъқул, ёзувчи ўз асари ҳақида узоқ гапириши очиғи уятли.
Шерзод Комил Халил: Темур ака, тушундим, асарларингиз ҳақида китобхонларни ҳам, адабиётшуносларни ҳали айтадиган кўп гаплари бор, бу борада Сизни ортиқча хижолатга қўймоқчи эмасман. Шунга қарамай Сизнинг асарларингиз ҳали ўзбек тилига тўлиқ чоп этилгани йўқ. Чамамда асарларингизни чорак қисми ўгирилган, аксарияти мустақилликдан олдин, кейинги вақтда ёзганларингиз ҳали ўз таржимонларини кутиб ётибди. Ҳолбуки Сизнинг асарларингизда ўзбек миллий ҳаёти, дарди ва миллат дунёқараши қаламга олинган. Масалан, охирги романларингиздан бири «Самурайлар театри»да ҳам гарчи япон асирлари фожеасини ёзсангизда, Навоий театрини қурадиган усталар ва бош қаҳрамонлар урушдан қайтиб келган ўзбеклар. Эски Тошкентнинг кўчалари, Шайҳонтоҳур маҳаллалари, оддий одамларнинг ҳаёти, бир-бири билан муносабати ва миллий хусисиятлари ҳақида ёзасиз. Шу билан бирга Сиз ҳеч қандай ғоявий-мафкуравий қолипларга бўйсунмайдиган жиҳатларга эгалиги билан бошқа ўз даврингиздаги адиблардан менимча фарқ қиласиз. Бу ўринда кўп йиллар «Дружба народов» журналида муҳаррирлик қилган Сергей Баруздин ҳам ижодингизга бағишланган ўз мақоласида, Сизни Айтматов билан солиштириб, Айтматов бу Айтматов, аммо Темур Пўлатов бу мутлақо ўзга даражадаги ёзувчи деб лутф қилган. Унинг бу фикрларида ҳам Сизни асарларингиз на сиёсий, на мафкуравий тўлқинларга қараб эмас, сизни ўз ички менингизда кечаётган воқеалар бу сиёсий ва мафкуравий тўлқинларни билъакс тебратганлигини кўриш мумкин.
Темур Пўлатов: — Сергей Боруздин Ўзбекистоннинг дўсти эди. У мамлакатга кўп келарди. Мен Москвада борганимда ҳам, Ўзбекистон ҳаёти билан қизиқарди, ёзувчиларни янги асарларига қизиқар эди. У Шароф Рашидов билан ҳам дўст эди. Ўзим ҳам раҳматли Шароф Рашидов билан бир неча бор учрашганман, бир гал чақирдиларда: «Темуржон, асарларингиз Москвада пайдар-пай босилиб, олқиш олмоқда. Нега ўзимизда таржима қилинмаяпти, — деб сўраб қолдилар. — Бирон сабаби борми?..» «Асарларимнинг тили ва услуби қийин демоқда таржимонлар», — деб очиғини айтдим. «Ие, бу ёғи қизиқ бўлдику? — деб кулиб юборди Шароф ака. — Бизда Достоевскийни таржима қилишди, ҳатто «Илоҳий комедия»ни ўгиришди. Гётени «Фауст»ини таржима қилишди. Нега сизникини таржима қилиб бўлмас экан?..»
Бирдан Ҳамид Ғуломга қўнғироқ қилиб, топшириқ бердилар. Мен ҳайрон қолдим, Рашидовнинг жонкуярлиги ва талабчанлигига. Эртаси куни Рашидовнинг гапи билан Ғафур Ғулом нашриётига, ўзини ўзбек халқини отаси деб юрадиган Ҳамид Ғулом ҳузурига бордим. Котибаси исмимни ёзиб олиб, ичкарига кириб кетди, кутиб ўтирибман, ярим соатларда чиқиб, индамай ўз ишини қилаверди, кеч бўла бошлади, беш соатга яқин кутдим, жаҳлим чиқа бошлади, кетиб юбормоқчи бўлдим, аммо Рашидовни ҳурмати учун ўзимни босдим, ахийри чақиришди, кириб салом бердим. Ҳамид Ғулом алик олмади. Бир вақт ёнбош қараш билан менга тикиларкан: «Кимсиз, нега келдингиз», -деди. «Мен Темур Пўлатовман». Унга Рашидов билан бўлган суҳбатни мазмунини билдирдим. «Шикоят қилдингизми?»-деди у. Мен ҳайрон бўлдим. «Йўқ, нега?!» Мени Рашидов юборгани учун китобимни таржимон топиб ўзбек тилида чиқариш учун олдингизга келдим, — дедим. «Ҳа, шундайми?.. Яхши, ўйлаб кўрамиз», — деди Ҳамид Ғулом.
Бу ўйлаб кўришидан у Рашидовни ҳам гапини олмади, ўзбек тилидаги китобим, фақат Рашидов ўлимидан кейингина босилди. Яқинда чиққан уч жилдлик асарлар ўша вақтда чиқиб, бултур қайтадан босилди. Ким бу уч жилдликни ўқиган бўлса, маълум бўладики, менинг дунёқарашим, тарбиям бошқа. Мени коммунистик партия билан ишим бўлмаган. Мен совет даврида ҳам мақтамаганман ҳеч кимни, кейин ҳам мақтамадим. Менинг ишим сиёсат эмас, мен сиёсатчиларга баҳо берадиган шарҳловчи ҳам эмасман, мен ёзувчиман.
Шерзод Комил Халил: — Темур ака, Сизнинг ва бошқа ҳурфикрли ёзувчиларга, олимларга муносабат яхши бўлмагани маълум. Солженицин, Сахаров, ҳатто Пастернакка совет давлати доим ёт кўз билан қараганинининг асосий сабаби бу уларнинг фикрлари ва асарларида кўтарилган ҳурфикрли ғоялар билан боғлиқ.
Темур Пўлатов: — СССР йўқ бўлгач, 1994 йил Солженицин Россияга қайтди. Мен ўша пайтда ёзувчилар уюшмаси раиси эдим. Мен Солженицинни ёзувчилар уюшмаси аъзолигига тиклаш масаласини ёзувчилар мажлисида қўйдим. Ҳар хил фикрлар бўлди, унга қарши чиққанлар ҳам топилди, лекин охир-оқибат Солженицинни уюшма аъзолигига тикладик.
Албатта, менга ҳам бу қисмат бегона эмас. 1966 йил «Бўлак манзилгоҳлар» қиссам босилган Москвада. Қиссада коммунизм қурмоқчи бўлган камондорнинг кечмиши баён қилинган, у Гаждувон шаҳри (аслида Ғиждувон шаҳри)да катта шаҳар қурдирмоқчи, аммо 30 йилдан кейин қайтиб келганда шаҳарнинг бори ҳам тўкилиб тамом бўлгани, коммунизмнинг сароблиги ғояси илгари сурилган. Мен бунда отамнинг тақдирини ёзгандим. Отам мени жуда яхши кўрарди, баъзан ичидаги дардларини айтарди. Агар ўлсам, қаерда бўлса ҳам шу Темур етиб келади деркан, ҳақиқатан у охирги йилларида жуда одамови бўлиб қолганди. Ҳеч ким билан гаплашмас, бир уйда хўмрайиб ўтирарди. Олдига кирсам, бир юрагини очиб қолди. Менга алам қилади, деди у. -Яқинда Тошкентга бордим, мендан ҳатто Бухоро амирлиги саройида раққос бўлган бачча ҳам кўпроқ пенсия оларкан. Шуни кўриб қолибди. У шахтада директор бўлган, мактабда директор бўлган, ўзи коммунист эди, давлатга умрини охиригача содиқ хизмат қилган, аммо озгина пенсия билан нафақага кузатилган. Отам ҳаммаси сароб экан, бекор экан, деб қўл силтади. Бу менга жуда қаттиқ таъсир қилганди, шуни «Булоқ манзилгоҳлари»да отамни прототип қилиб ёзгандим. Исми Исҳоқ, отамнинг исми ҳам Исҳоқ. Босмачи эпизоди ҳам бор Бобоназар деган. Хуллас, шу асар антисоветча руҳга эга деб топилган. Москванинг буйруғи билан Борис Пармузин деган Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси котиби «Литературная газета»да катта танқидий мақола чиқарди. Бу пайтда мен Киностудияда муҳаррир эдим. У ерда одамлар шов-шув қилиб қолишди, охир-оқибат Киностудиянинг бош муҳарририни КГБ чақиргани маълум бўлди. Бош муҳаррир айтди: -Темур энди ўзинг ариза бергин кетишга, деди. Киностудияда Сергей Бородин ва Иззат Султонларга ҳурфикрли гапларим шундоқ ҳам ёқмасди ўша пайтлар, уларни тепадан цензур қилиб юборишганди, асосан кино муҳокамаларида келишарди. Жимитдек миллийлик ўтиб кетса ҳам бирдан бу жойи бўлмайди, деб танқид қилишарди. Қизиғи бири айтган фикрни, иккинчиси тўлдирарди. Булар аввалдан келишиб олганга ўхшарди, ҳеч кимни фикри ўтмасди, мени ҳам, Фарҳод Мусажоновни ҳам. Кейинчалик «Тарозий тошбақаси»ни ёзишим ҳам социалистик реализмга ёт ишлар сифатида, мени кўп ташвишларимга сабаб бўлган, аммо бошқача ёзишни ўйлаган эмасман.
Шерзод Комил Халил: — Темур ака, Иззат Султон ва Сергей Бородинни цензур сифатида тилга олдингиз. Собиқ совет давлати даврида бу икки шахс, бири катта адабиётшунос сифатида, иккинчиси ёзувчи сифатида етарли ҳурмат ва иззатга эга бўлишган. Қизиғи, биз тарихий асар ҳақида суҳбатлашарканмиз, Бородиннинг «Самарқанд осмони узра юлдузлар» романини ёзгани ва Темур шахсини қора буёқларда кўрсатгани эсимга тушди.
Темур Пўлатов: — Сергей Бородин «Дмитрий Донской» деган асари учун Сталин мукофоти олганди, асарида Сталин образини тасвирлайди. Шу ёзувчи Москвада нимадир қилиб, маълум вақт Тошкентга келиб яшашга тўғри келди. Шу вақтда Темур шахси ҳақида тарихий роман ёзди, Амир Темурни қонхўр, каллакесар қилиб тасвирлади. Шу вақт машҳур академик Иброҳим Мўминов 1968 йилда » Амир Темурнинг Ўрта Осиё тарихида тутган ўрни ва роли» асарида Бородинни ҳам Темур шахсини бир ёқлама ёритгани учун танқид остига олганди. Бородин Москвага бориб, ҳукуматга Иброҳим Мўминов устидан шикоят қилади. Мўминовни миллатчилик қилишда, Темур шахсини улуғлашда айблашиб, ишдан олиш бўйича қарор чиқаришади, афсуски бу ҳол файласуф олимга қаттиқ таъсир қилади. У киши касалланиб ётиб қолди, кейин кўп ўтмай вафот этди. Тўғри гапни айтгани учун, ҳақиқатни айтгани бошига шуларни олиб келган. Мана, тарихни бузиб кўрсатувчиларни уни объектив кўрсатганларга таъсири, улар ҳаётини остин-устин қилиб юборганлиги ҳақида ҳолатлар, аммо мен ҳақиқатни кеч бўлсада, ҳеч айтмагандан кўра айтишни афзал билдим…
Шерзод Комил Халил: — Устоз, раҳмат. Ўзбек фалсафаси асосчиси Иброҳим Мўминов борасида айтганларингиз шахсан мен учун жуда таъсирли янгилик. Ўзим фалсафа бўйича таҳсил олганим учун булар менга қизиқарли, шу билан бирга жуда фожеий қисматдек туюлди. Суҳбат учун Сизга ташаккур!
Москва, 2020 йил, август.
