Fransuz yozuvchisi Marsel Prust o‘n uch yoshida bir kundalik tutadi. U ushbu kundalikka o‘zini yaxshiroq anglashi uchun ingliz tilida yigirma yettita savol yozib chiqadi va har yili o‘sha savollarga o‘zi javob beradi. Keyinchalik u xuddi shu kundalik anketani do‘sti Antuanetta Farega beradi. Fare Prustning bo‘lajak biografi sifatida anketani saqlab qo‘yadi va Prust o‘limidan bir-necha yil o‘tib e’lon qiladi. Yevropa va jahonning bir qancha mashhur yozuvchilari mazkur anketaga javob yozishgan. Keyinchalik bu savollar jamlanmasi adabiyot tarixiga «Prust anketasi» nomi bilan kiradi.
Saytimizda ushbu loyihaning galdagi ishtirokchilari — shoira Go‘zal Ro‘ziyeva hamda yozuvchi Javlon Jovliyev bo‘ladi. Marhamat, Prust anketasidagi savollarga berilgan javoblarni o‘qishingiz mumkin.
Anketa savollari:
1. Sizni eng ko‘p nima xafa qiladi?
G.Ro‘ziyeva: Insonga xos uchta nuqsonni yomon ko‘raman va tanigan-bilganlarimda bu nuqsonlar borligini sezsam, bunday kishilardan uzoqlashishga harakat qilaman. Ular: ikkiyuzlamachilik, o‘z maqsadiga yetish uchun har qanday pastkashlikdan qaytmaslik odati va yolg‘onchilik.
J.Jovliyev: Munofiqlik! Xalqqa qilingani esa eng dahshatlisi (kechirilmasligi kerak)!
2. Qayerda yashashni istardingiz?
G.Ro‘ziyeva: Parijda.
J.Jovliyev: Qishloqda. Usiz yashashni tasavvur ham qila olmayman. Gohida qorin dardidan bo‘lak maqsadi yo‘q odamlardan to‘yib ketsam-da, ichikib intilaman. Qayda bo‘lmaylik undamiz! Toshkent ham men uchun aziz shahar. Bu yerda onam tug‘ilgan, uning qadim va nurli ko‘chalarida bolaligi, yoshligi o‘tgan (meniki ham o‘tmoqda), shuning uchun doim muqaddas bilaman. Yana qay manzillarda rizq terishimizni Alloh biluvchidir!
3. Hayotingizdagi eng baxtli lahzani ayta olasizmi?
G.Ro‘ziyeva: Albatta, bunday lahzalar ko‘p bo‘lgan. Ulardan biri, ilk she’rim gazetada chiqqan payt bo‘lsa kerak. O‘shanda sakkizinchi sinfda o‘qirdim. Tuman gazetasiga ilk bor chiqqandim o‘shanda.
J.Jovliyev: Yozib tugatgan on biror “ish”ni. Va uni Vatanga daxldor bilsam, arzitsam aziz o‘quvchilarga, shu katta millatga. Nafi teksa, kuch bersa, ruh bersa yozganing va buni ma’lum soniyalar davomida bo‘lsa-da o‘zing “tan olsang”! Baxt, ha… baxt.
4. Qanday xatolarni ikkilanmay kechirib yubora olasiz?
G.Ro‘ziyeva: Yuqorida aytganim nuqsonlarni va xiyonatdan boshqasini kechirishim aniq.
J.Jovliyev: Ko‘chirmachilarni. Ular ruhiy kasaldir. Adabiyotda o‘g‘rilik bilan shug‘ullanish uchun (bugun), albatta, jinnixonadan qochgan va uni hech kim qidirmagan bo‘lishi kerak.
5. Siz yaxshi ko‘rgan ayol personaj.
G.Ro‘ziyeva: “Anna Karenina” asari bosh qahramoni Anna.
J.Jovliyev: Milliy adabiyotda – Zebi (“Kecha va Kunduz” Cho‘lpon). Kumush bizda eng mashhur ayol personaj, ammo Qodiriy uni ideallashtirib yuborgan, biroz yasamalik, bo‘rttirish bor. Zebi esa mazlum, Kumush aslzoda. Garchi Cho‘lpon Zebi ruhiyatini to‘liq ochib bermagan bo‘lsa-da (shoir u). Aybga buyurmangu, Zebining dutor chalishini bir bor eshitgim keladi. Jahon adabiyotida – Maslova (“Tirilish” Tolstoy). Ha, o‘sha fohisha! U Anna Kareninadan farqli ravishda mazlum. Annada o‘zi sezmaydigan tug‘ilgan va tarbiya topgan muhitidan yuqqan kibr bor (baribir uni sevmay o‘qish juda qiyin), Maslovada esa g‘ariblik. U g‘o‘r qalb bilan ko‘ngil qo‘ygan va bulg‘angan, so‘ng yana… Xuddi baxt va muhabbat unga katta kelgan libosday. Hayotda Annaga o‘xshagan qizni (ayolni) sevib qolish oson (qahramonlik emas), Maslovalar esa go‘zalligining badalini to‘lashga mahkum! Annaning bardoshi oxirgacha borishga etmaydi, Maslova esa yashaydi, naqadar dahshatli kechmasin hayot chidayveradi. Tiriklarga doim qiyin, sinovli kunlaridan omon o‘tish, o‘tish va yashash! (Ammo tan olish kerak Anna go‘zal qalb egasi!)
6. Siz yaxshi ko‘rgan erkak personaj.
G.Ro‘ziyeva: Bu sevimli personajim ham Tolstoy asari qahramoni. Uning “Tirilish” asaridagi Dmitriy Nexlyudov obrazini judayam yaxshi ko‘raman. Inson – xom sut emgan banda, shu sababli xato va kamchiliklardan xoli emas. Nexlyudov ham yoshligida kechirilmas xatoga yo‘l qo‘ygan. Ammo, asar davomida o‘z qilmishining oqibatlarini juda yaxshi anglab yetadi va buni tuzatish uchun harakat qiladi. Bu harakati tufayli u insonning yashashdan maqsadi nima ekanligini, insonlar tuyg‘ulari va ularning taqdiri bilan o‘ynashish mumkin emasligini, har bir inson Ulug‘ Musavvirning shoh asari va uni o‘zgartirish ya’ni, taqdiriga aralashish katta gunoh ekanligini tushunadi. Shu anglam barobarida Nexlyudov insonlik darajasidan ulug‘lashadi, avliyolashadi. Balki, shu sababli u men uchun eng sevimli personajga aylangandir.
J.Jovliyev: Milliy adabiyotda: Dehqonqul (“Otamdan qolgan dalalar”). Dehqonqul bu biz. Demokratik dehqonqullar to‘dasi. Ota-bobosini unutgan va bunga parvo ham qilmaydigan avlodlar. Jahon adabiyotida: Gamlet! Munofiqlik va xiyonatga qarshi kurashmoq. “O‘lish yo qolish – shudir masala”.
7. Tarixdagi siz yaxshi ko‘rgan qahramonlarni ayta olasizmi?
G.Ro‘ziyeva: To‘maris, Alisher Navoiy, Bibixonim, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Nodirabegim… ehhe, bu ro‘yxatni uzoq davom ettirishim mumkin.
J.Jovliyev: Ulug‘larga to‘la tarix, ammo kelajakda, zamonada ularni ko‘rishga ko‘z o‘tmayotganga o‘xshaydi yoki yo‘q. Qahramonlar faqat tarixda yashaydimi yo? Temur Malik, Amir Temur, Najmiddin Kubro, Rumiy, Navoiy, Janna Dark, Gandi, Tolstoy, Fitrat, Cho‘lpon va b.q (ularning soni juda ko‘p).
8. Real hayotda siz eng hurmat qilgan ayol.
G.Ro‘ziyeva: Onam.
J.Jovliyev: Onam va adabiyotchi opam (biz uni bolalikda shunday chaqirardik)! Alloh ularning umrini uzoq qilsin!
9. Siz ijodini sevgan rassom kim?
G.Ro‘ziyeva: Klod Mone va Van Gog. Ulardan birini tanlab aytolmayman, chunki, har ikkisining ijodi birdek menga yoqadi, ko‘zimni quvontiradi.
J.Jovliyev: Ivan Ayvazovskiy.
10. Siz ijodini sevgan musiqachi yo bastakor kim?
G.Ro‘ziyeva: Ular juda ko‘p, menimcha. Chunki, kuysiz, musiqasiz hayotni tasavvur qilolmayman. Bastakorlar ichida Shopen, Motsart kabi klassiklar birga Ennio Morikone (afsuski, yaqinda dunyodan o‘tdi), musiqachilar ichida Leo Rojasni, o‘zbek bastakorlari ichida esa Sultonali Rahmatov kuylarini tinglashni yaxshi ko‘raman.
J.Jovliyev: Shopen. Uning simfoniyalari betakror. Tiniq, nozik va yuksak did bilan yaratilgan. “Vals”ini tinglasangiz, ter kabi barcha o‘y-tashvishlar sekin-asta to‘kilib, bahor gulining bir yaprog‘i kabi yengillashasiz, hapriqasiz, hayotga to‘lasiz! Suronga botgan dunyoda najot uchun musiqa borligi insoniyatning omadi. G‘urbatga botganingda Shopen o‘zining sehrli va nozik qo‘lini beg‘araz tutadi. Rimskiy Korsakovning ham muxlisiman, yoshlikdan! Unda kenglik, ulug‘vorlik va ohanglarni favqulodda o‘ynatish qobiliyati bor. Chuqur, chuqur ta’sir etadi sizga bari… Kompozitorlar ham yozuvchi. Musiqada hech bir so‘z bo‘lmasa-da bir roman mutolaa qilganday “boyiysan”. Korsakov ummon va uning teranligi, ulug‘vorlik va mardlikni madh etadi. Sen bu tor hayotingdan kenglikka chiqasanu, tuman ichra noma’lum tomonga suzib borayotganing bilsang-da, endi ozodligingni anglaysan va cheksiz shodlanasan! Oh, bu qanday ulug‘ tuyg‘u.
11. Bir erkak sizningcha qanday bo‘lishi kerak?
G.Ro‘ziyeva: Mard, tanti, bir so‘zli va jasur.
J.Jovliyev: Vafoli bo‘lishi kerak. Vatanga, do‘stga, oilaga va albatta, erkak degan nomga!
12. Bir ayol sizningcha qanday bo‘lishi kerak?
G.Ro‘ziyeva: Ichki olami go‘zal, ibo-hayoli va shak-shubhasiz aqlli.
J.Jovliyev: Chiroyli bo‘lish kerak, albatta. Ulardan ortiqcha yana bitta narsani talab qilish mumkin, sal kamroq gapirishni va ko‘proq o‘qishni! Xotinida o‘qishga xohish yashay turib imkon bermaydigan (hech bo‘lmasa uyida qo‘liga kitob berib, sharoit yaratib qo‘ymagan) erlar johil va mutaassibdirlar. Ular millat onalarini ommaviy savodsiz qilib tashlamoqda. Ular o‘z farzandi va Vatanining kelajagiga xiyonat etmoqdalar.
13. Siz eng sevgan hislat.
G.Ro‘ziyeva: Rostgo‘ylik.
J.Jovliyev: Samimiy bo‘lish!
14. Qaysi ishni bajarayotganda o‘zingizni baxtli his qilasiz?
G.Ro‘ziyeva: Yozish va kitob mutolaasi paytida. Qolaversa, ko‘pincha oshxonada, o‘zim sevgan taomni tayyorlash chog‘ida ham buni his qilaman.
J.Jovliyev: Yozuvchini faqat yozish, haqiqatni yozishgina qutqaradi. Bo‘lmasa o‘zini harob qiladi. Birovga foydasi tegmay o‘layotgan o‘smirday eziladi. Yozish – hayotdir.
15. Ayni dam kimning o‘rnida bo‘lib qolishni istardingiz?
G.Ro‘ziyeva: Hech kimning. Har bir inson o‘z o‘rnida yaratilgan va o‘ziga yuklatilgan vazifani lozim darajada bajarib dunyodan o‘tishi lozim, deb o‘ylayman.
J.Jovliyev: Qurilish vazirining. Qishlog‘imiz yo‘llari juda buzuq. Tez yordamning shaldiroq aravasi shayton so‘qmoqlarida o‘rmalab markazga borgunicha kuni yetmaganlar o‘lyapti, oyi to‘lmagan xotinlar tug‘yapti! Men ishonamanki, to‘kson foiz qishloqda shu ahvol. Shunday bo‘la turib balandparvoz Sity larni nimaga qurishyapti, kim uchun? Hukumat rahbarlari uyalmaydimi yupun va harob ahvolda yashayotgan qishloq odamlarining ko‘ziga qarashdan? Tasuvvur eting, ota zo‘rg‘a nafas olyapti, mashina har silkinganida esa u og‘riqdan ixrab yuboradi, boshi tomga tegadi, sen esa botayotgan quyoshga yoshli ko‘zlaring bilan qarab “porloq istiqbol”ni o‘ylaysan! Bunday nosoz yo‘lda Tez yordam faqat ajalnigina tezlashtirib beradi. Shunday qilib, qishloq odamlari qurilayogan Yangi O‘zbekistonga buzuq va xarob yo‘ldan bormoqdadur!
16. Do‘stlaringizda qanday hislat va fazilatlar bo‘lishini xohlardingiz?
G.Ro‘ziyeva: Do‘stlarimda bo‘lishini xohlagan xislatlarim ozmi-ko‘pmi ularda bor, menimcha. Bo‘lmasa, do‘stlashmasdim.
J.Jovliyev: Samimiylik, mardlik va sadoqat. Bunday do‘stlikning ajri katta bo‘lgani uchun ham yaqinlarimga shuni tilayman!
17. Eng katta nuqsoningizni ayta olasizmi?
G.Ro‘ziyeva: Ishonuvchan va soddaligim. Shu tufayli ko‘p pand yeganman.
J.Jovliyev: Ko‘p o‘ylanib, harakatsiz qolish va nafsni tiyish.
18. Yaxshi ko‘rgan rangingiz qaysi?
G.Ro‘ziyeva: Binafsharang.
J.Jovliyev: Jigarrang.
19. Siz sevgan gul turi.
G.Ro‘ziyeva: Qip-qizil atirgul.
J.Jovliyev: Atirgul.
20. Siz sevgan qush turi.
G.Ro‘ziyeva: Kabutar
J.Jovliyev: Qaldirg‘och. Ular polaponlarini asrayman deb shiftga sirg‘alib, inigacha borgan uchta ilonni o‘ldirganman, ikkita mushukni uydan badarg‘a qilganman. Qaldirg‘och odamzotning qadim do‘sti (Nuh kemasidan) va juda chiroyli, ayniqsa, qanoti va ko‘zlari! (Lekin hozirgilari juda sergap bo‘lib ketishgan).
21. Qaysi yozuvchining ijodini yaxshi ko‘rib o‘qiysiz?
G.Ro‘ziyeva: Lev Tolstoy.
J.Jovliyev: Tolstoy, Bulgakov, Kortasar, Heminguey va b.q Barcha yozuvchilikka sadoqat ko‘rsatganlarni ulug‘ sanayman!
22. Qaysi shoirning ijodini yaxshi ko‘rib o‘qiysiz?
G.Ro‘ziyeva: Usmon Azim.
J.Jovliyev: Cho‘lpon.
23. O‘zingizda bo‘lib qolishini orzu qilgan g‘ayritabiiy iste’dod turi bormi?
G.Ro‘ziyeva: Yo‘q, hozircha.
J.Jovliyev: G‘ayritabiiylikni bilmadimu har holda rassom bo‘lib qolishni juda istardim. Ammo hech o‘xshamaydi.
24. Qanday o‘lishni istagan bo‘lardingiz?
G.Ro‘ziyeva: Avvalo uzoq umr ko‘rishim kerak. Chunki, hayotda mo‘ljallagan ishlarim juda ham ko‘p. Shunday qilib, ko‘nglimga tukkan asarlarni yozib bo‘lgach, dunyo bo‘ylab sayohat qilib bo‘lgach, baxtli oila davrasida, sokin kuz kunlaridan birida, derazadan to‘kilayotgan quyosh nurlariga cho‘milgancha dunyoni tark etishni xohlayman.
J.Jovliyev: Yolvoraman, o‘z rangimda, tusimni o‘zgartirmay. Yoshlikdagi maslagimga xiyonat etmay yashaganimni anglagan holda. Xiyonat qilmay Vatanga, do‘stga, oilaga va albatta, iymon bilan!
25. Hayotdagi shioringiz.
G.Ro‘ziyeva: Orzular maqsadlarga, maqsadlar harakatlarga aylanmas ekan, hech qanday ahamiyatga ega emas.
26. Ayni hozir ruhiy holatingiz qanday?
G.Ro‘ziyeva: Biroz tushkunman ayni paytda.
J.Jovliyev: Mo‘tadil. Ammo virusdan zarar topayotgan va ochlikka mahkum bo‘layotganlarni o‘ylasam yuragim eziladi. Adabiyotning shu payt qo‘li tor tuyuladi, so‘ng unday emas, deb taskin izlayman. Yo‘q, adabiyotning qo‘li uzun, faqat unga yopiq ko‘ksimizni ochsak bo‘ldi. Allohim ofiyat bersin butun dunyoga! Adabiyot shifosi bo‘lsin bashariyatning!
Nodirabegim oqqa ko‘chirdi.
