эссе
Баъзан шундай бўлади: кундалик ҳаётимизда қарор топиши борган сари утопияга айланиб бораётган фуқаролик жамияти қуриш учун тинмай зерикарли мажлислар ўтказилаётган, бемаза қовуннинг уруғи каби кўплаб тадбирлар ва семинарларга ишқибозлик авж олган, ҳалоллик ва ватанпарварлик борасида жонбозлик кўрсатилиб, пафосли маърузалар урфга айланган, деярли ҳар ўнта аъзосидан тўққизтаси тасаввурида ўзини даҳо санайдиган жамиятимизда ўтган асрнинг саксонинчи йилларида дунёга келган ўзбек авлодини орқаваротдан “завол топган авлод” деб атай бошлашгани қулоғимга чалинади. Ростдан саксонинчи йиллар авлоди, яъни биз завол топган авлодмизми? Худди ўтган асрнинг биринчи ярмида Оврўпода иккита жаҳон уруши сабаб ҳам жисман, ҳам руҳан майиб-мажруҳ, фитрати ва қалби оғир жароҳатланган, одамлар орасида ўз ўрнини топишнинг уддасидан чиқмаганидан қаттиқ изтиробга тушган ва яшаш учун лаёқатсизлиги сабаб ғуссага ботган инсонлар кўпайгани туфайли бу атама урфга киргани каби эндиликда у бизга ҳам тиркаляптими? Наҳот, биз ҳам жисман бўлмаса-да, руҳан майиб қилинган, тафаккуримиз ва қалбимизга жароҳатлар етказилган, жамиятда ўз ўрнимизни топа олмаган, яшашга лаёқатсиз бўлсак? Афсуски, мен бу фикрга қўшилмайман.
Шу ерда лирик чекиниш қиламан. Бизнинг болалигимиз ўтиш даври фонида ширин хотиралардан кўра аччиқ хотиралар билан ёдда қолган бўлса-да, барибир ажойиб ўтганди. Айни қиш чилласида тизза бўйи ёғадиган қорлар, кўча-кўйларда кўзлари маъюсланиб юрадиган шалдвироқ автобус, темир йўл рельсида тонгсаҳардан тарақ-туруқ этган овози ён-атрофни тутадиган трамвай ва симлари мудом узилиб кетаверадиган троллейбуслар, эндиликда маънан эскириб бўлган беркинмачоқ ва қувлашмачоқ каби ўйинлар, оналаримиз томонидан устига мой суртилиб тандирга ёпиладиган ширин кулчалар, турли хил бадиий китобларга лиқ тўла бўладиган мактаб кутубхоналари ва ҳоказолар ўша мусаффо болалигимиздан бир қутлуғ ёднома сифатида қалбимизга муҳрланган. “Мустақиллик болалари”дан фарқли равишда биз норасида пайтимиздан бошлаб ҳар лаҳзада ўз ёшимизда яшаган, нисбатан эрта улғаймаган, она сутимиз оғзимиздан кетмай туриб катталарнинг ҳаётига қизиқсиниб бурнимизни суқмагандик.
Айтайлик, эсимизни таниб, вояга етиб, болалар боғчасидан мактабга учирма бўлаётганимизда, ҳатто илк мактаб даврларида ҳам, янги йил байрамларида қорбобони олис, совуқ ўрмонлардан йўл босиб, чарчаб ва ҳориб келганига барчамиз ишонардик. Уни росмана қорбобо деб қабул қилар, кичкина бўйнимизни чўзиб унга тикиларканмиз, ҳаллослаб нафас олаётганидан “чанада йўл босиб келгани учун толиққан” деган хулосага борардик. Тарбиячи ёки ўқитувчиларимиздан бирортаси унинг тўқ қизил рангдаги кийими ва шапкасини кийиб олгани, бу қалин кийим ва шапкада нафаси ичига қайтиб, пишиллаётгани хаёлимизга ҳам келмасди. Унинг қопидан ота-оналаримиз томонидан пули тўланган ва чиройли қилиб безатилган турфа хил совғаларни олаётганимизда юрагимиз типирчилаб, юзимиз ловуллаб ёнганча баданимизни ҳаяжон ва титроқ босарди. Бир қўлимизда совғани чангаллаб, иккинчи қўлимиз билан қорбобони соқолларидан сийпалаб “бобожон” деб қучоқлаганимизда ҳам унинг сохта экани борасида фикр қилмас, айтиш мумкин бўлса, бунга парво қилмасдик. Унинг ёнида турганча ўзимиз ёдлаган шеърларни бидирлаб ўқиб ёки биладиган қўшиқларимизни чала-чулпа қилиб куйлаб бераётганимизда ичимизда чексиз шодлик бош кўтарар, гўё қорбобо ўрмонига қайтиб боргач, у ердаги тишлари йўқ ялмоғиз кампир, шаддод олмахон, дангаса айиқполвон, оч бўри, айёр тулки ва чапдаст қуёнларга биз ҳақимизда оғзидан бол томиб гапириб беради, деган ўйдан митти вужудимиз сармаст бўларди.
Биз боғча ёки мактабдан уйга келгач, оқшомлари мультфильм кўрардик. Ота-онамизга қўшилиб, кўзимизни телевизордан узмай, телевизорга чиққан етмиш яшар чолни “менга хотин керак” деган гапини кўрсатув қилиб эфирга узатадиган бемаза телеканални ёки ундан қилча фарқ қилмайдиган бошқа телеканалда отаси номаълум бўлган боласини қорнида олиб юрган аёл тақдири баён қилинадиган сериални эмас, айнан ранг-баранг, самимият уфуриб турган ва тарбиявий аҳамиятга эга бўлган мультфильмларни томоша қилардик. Барчамиз бир бўлиб, “Сеними, шошмай тур!” даги бўрига ич-ичимиздан ачинар, Винни Пух деярли қиёматли оғайнимизга айланган, дўмбоқ Карлссон билан бирга хаёлан мураббо ялар, Алисага қўшилиб, мўъжизалар мамлакатига равона бўлар, Билмасвой билан қуёш шаҳрида сайру-саёҳат қилардик.
Мультфильмлар якунига етгач, биз ё ота-онамиз билан биргаликда дарс тайёрлар, ё эртак эшитиб уйқуга кетардик. Ота-онамиз кўзларини қўлларидаги телефонларидан узолмай қаршимизда ҳайкалдек қотиб ўтиришмасди. Биз билан биргаликда дарс тайёрлашар, дарсларимизда бизга кўмак беришарди. Вақт кеч бўлганида эса ётоғимизда, каравотимиз четига ўтирганча бизга ёддан турли-туман эртаклар ўқиб беришар, биз шу эртаклар таъсирида уйқуга кетардик. Қулоғимиз уларда бўлса-да, хаёлан қизил шапкача билан бирга бўрини уй ичкарисига киритмаслик учун елиб югурар, этик кийган мушукнинг уддабуронлигига қойил қолар, пандавақи Қимматнинг устидан кулар, Жаноб Сэгеннинг шўрлик эчкисининг қисматига куйиниб кўз ёш тўкардик.
Мактаб давримиз ҳам ажойиб ўтганди. Ўқитувчиларимизга қўл кўтариш ёки овозимизни кўтариш тугул, кўзларига тик қарай олмасдик. Улар устоз мақомида бўлишгани боис, бу беш ҳарфдан иборат сўзнинг залвари онгимизда шунчалик қудратли эдики, ҳатто ота-онамиздан ҳам улардан ҳайиққанчалик ҳайиқмасдик. Ўқитувчиларимиз ҳам бизни ўз фарзандидек кўрарди деб ўйлайман ҳозиргача. Битта ўқитувчи йигирма-ўттиз нафар ўқувчини ўзи билан эргаштириб, музей ёки зиёратгоҳларга бориши ҳозир деярли кўзга ташланмайди. Аммо ўша дамлар бу одатий манзара касб этар ва биз шундай қувончли кунларни кутиб яшардик.
Синфларда қизлар ва йигитлар бир партада қучоқлашиб ёки ўпишиб эмас, дарс тайёрлаб ўтирардик. Биринчи муҳаббатимизга ижтимоий тармоқ ёки телефоннинг хабар юборадиган қисмидан имло хатоларга лиқ тўла нома эмас, дафтар орасидан йиртилган оппоқ вараққа изҳоримизни ийманибгина битиб юборардик. Тиқилинч автобусларда кетаётганимизда ёки мактаб пайтидан сўнг ота-онамиз билан нон дўконида турнақатор навбатда турганимизда пичирлаб шеър ўқир, ўзимиз ўқиган китобларни эсга олар, жуда бўлмаса кўз олдимизга юрагимизда ҳайрат унсурларини уйғотган машҳур картиналарни келтириб завқ олар, шу йўл билан қишнинг изғиринини ёки баҳор ёмғирининг эринибгина шиғалашини ҳам, навбат келгунча тарс ёрилиб кетиши мумкин бўлган юрак сиқилишини ҳам олдини олардик.
Энг асосийси, биз савияли китобларни мутолаа қилардик. Эндиликда ўзбек зиёли қатлами орасида кенг томир ёйган, тарғиботи тинмаётган бестселлер ёки хонтахта асарларни эмас, чинакам ва асл адабиётни қўлимиздан қўймасдик. Худди асалга ёпишган айиқ каби барчамиз Қодирийнинг “Ўткан кунлар”, Дюманинг “Уч мушкетёр”, Стивенсоннинг “Хазиналар ороли”, Жюль Верннинг “Ўн беш ёшли капитан”, Герберт Уэллснинг “Кўринмас одам”, Дефонинг “Робинзон Крузо” асарларига ўзимизни урардик. Талабалик пайтида эса Достоевский, Лев Толстой, Фолкнер, Чехов, Хессе, Маркес, Ремарк, Кафка ва Камю каби етук адибларнинг асарларини кўлдан қўймас, ётоқхоналар ва кутубхоналарда бу асарлар ўртамизда қўлма-қўл бўлиб ўқиларди. Биз Ницшени ўқиб чиқиб, “Мустақиллик болалари” га ўхшаб томдан тараша тушгандек бир пасда ўзимиздан атеист ясаб олмасдик ёки Камюни ҳатм қилсак, “бу дунё абсурддан иборат” деган хулосани калламизга жойлаб, кўйлагимизнинг ёқасини йиртар даражада бақир-чақир қилганча ерни бошимизга кўтармасдик. Кафканинг отасига битган мактуби билан танишиб чиқиб, биз учун кунни кун, тунни тун демай терлаб-пишиб ишлаётган, бизни оқ ювиб оқ тараётган, ўзи емай- ичмай едириб ва ичираётган, ўзи киймай кийдираётган падаримизни шууримизда сўроққа тутмасдик. Фрейд асарларидан бохабар бўлгач, ичимиздаги шаҳватга табиий эрк беришни, уни юрган йўлимизда ва одамлар орасида, кийиниш маданиятимиз ва этикамиз орқали орсизларча намойиш қилишни, бу ҳатти-ҳаракатларимизни қоралайдиганлар топилса уларни ўзимизга ўхшаган бир тўда “яйловдаги эркин қўйлар”га қўшилиб “маънавиятчи” деб мазах ёки калака қилишни хаёлимизга ҳам келтирмасдик. Есенин шеърларидан баҳраманд бўлгач, ўзимиздан катта аёлларнинг қўйнига қўл солиш ёки уларга шилқимлик қилиш учун юзимизни сидириб ташламасдик. Цветаева ижодига мурожаат қиларканмиз, лабларимизга тамаки қистириб, истеҳзоли табассум билан бутун шаҳарни шу алпозда кезмас, “бир жинслик муҳаббатга бағрикенлик” хусусида бар ва кафеларда сафсата сотмасдик. Чарльз Буковскининг сатрларига кўз югуртириб, уларни мабодо таржима қилишни ихтиёр этсак, бу жараён давомида кетимизга тиззаси йиртик джинси шимни илиб, вино бокалини баланд кўтариб, ширакайф аҳволда бир-биримиз билан қадаҳ уриштириб, Буковскининг “чиркин реализми”га ҳамду санолар ўқимасдик. Буларнинг барига сабаб шунда эдики, бизнинг ичимизда яшаётган ўзбек руҳан кучли ва иродали эди. Унинг эътиқоди, маънавияти, шарм-ҳаёси бўш ва заиф эмасди. Энг муҳими, у ғарбдан кириб келган оммавий маданиятга тақлид қилиш даражасида савияси паст эмас, ҳеч бўлмаганда ўзини ҳурмат қилар ва ўз қарорларини назорат қила оларди.
Биз на атеист, на мутаасиб диндор, на феминист, на ишратпараст эдик. Биз “нега Худо бандаларининг пешонасига тақдирини олдиндан ёзиб қўйиб, кейин уларни жазолайди, у адолатсиз” деб атрофга жар солмасдик. Бир қолипдаги атеистликни кўз-кўз қилиш учун Хаййёмнинг рубойилари ёки Ибн Рушднинг мулоҳазаларидан иқтибослар келтирмасдик. Биз Худо ҳар бир бандасига онгни жойлаштириш орқали унга танлов ҳуқуқи беришини ва мана шу ҳуқуқи билан ҳар бир банда ўз йўли ва қисматини танлашини билардик. Биз ўзимизни замонавий атеист билиб, диний билимларни инкор қилиб, фақат дунёвий билимларни олқишламасдик. Қолган динларни тилга олмаган ҳолда аҳмоқларча нуқул Исломнинг устидан кулмасдик. Чунки бундай атеистлик шунчаки лўттивозлик эканини, аслида биз тақлид қилмоқчи бўлган ғарб атеизми ҳам, фан сифатида ўқитиладиган атеизм назарияси ҳам асоссиз , ичи пўкак нарса эканлигини чуқур тушунардик. Биз мусулмонларнинг ҳар жума куни бир-бирларига “айём муборак” дейишларига киноя билан муносабатда бўлмас, аксинча, бу эътиқод эркинлигини олқишлар, ҳатто рождество байрамида насронийларнинг қувончига шерик бўлар, шанба кунлари яҳудий қўшниларимизларга кўча-кўйда “шаббат салом” деб табрик йўллардик. Биз мутаассиб диндор ҳам эмасдик. Бадиий асарларни динга зид ва зид бўлмаганларга ажратмас, узун соқол қўйиб, оқ дўппи кийиб, ўзимизни тақводор кўрсатиб, аслида эса пана-пастқамларда пиёниста ёки муртадлар ҳам қилишдан ҳазар қиладиган ишларга қўл урмасдик. Қанчалик ғайритабиий туюлмасин, биз феминизмга ҳам эҳтиёж сезмагандик. Боиси, ўзбек аёли деганда биринчи навбатда онамиз, опамиз, синглимиз ва аёлимизни кўз олдимизга келтирар, шу нарса олдимиздаги уларнинг мавқе ва ҳуқуқларини осмон қадар кўтарилишига кифоя қилар ва биргина шу дунёқарашимиз феминизмга оид юзлаб давра суҳбатлари, матбуотдаги чиқишлар ёки ойнайи жаҳондаги кўрсатувларнинг туб моҳияти бўлган аёл ҳақ-ҳуқуқи учун курашда улардан кўра кўпроқ асқотарди. Биз ичимиздаги шаҳватни ўша ерда сақлар, оммага олиб чиқишни ўзимизга эп кўрмасдик. Жованни Бокаччонинг “Декамерон”, Лев Толстойнинг “Крейцер сонатаси” ёки “Авлиё Сергий”, Набоковнинг “Лолита” ва Фрейднинг психоанализга оид асарларини мутолаа қилсак-да, бу нарсани омма олдида ўз шеърларимиз, ҳикояларимиз ёки картиналаримиз билан, булар бўлмаган ҳолда, жипириқ ҳатти-ҳаракатларимиз билан намоён этиб, циркдаги масхарабозларга тақлид қилмасдик.
Биз болаликда ҳам, ўсмирликда ҳам, ёшликда ҳам чинакам севги, кулгу ва йиғи нималигини теран ҳис қилгандик. Жуфтимизни орзу қилганимизда кўз олдимизга Кумуш, Татьяна Ларина, Фериде, Отабек, Дарси каби севимли китобларимиздаги образлар келар ва уларга икки томчи ўхшаш инсонни учратиш орзуси билан йилларни ўтказардик. Уни учратганимизда жилмаярдик, кулардик, бу кулгу замирида беғубор бир ҳис яширин бўлиб, у бизни гуноҳлардан фориғ қилар, қалбимизни боса бошлаган моғорни аритар, уни эзгу орзуларга лиммо лим қиларди. Биз жамиятда ўз ўрнимизни топа олмасликдан ёки дунёни бир абсурд билиб эмас, соғинчдан йиғлардик. Яратган ато этган бахтни ёнимизда бўлса-да, ҳар дақиқа уни соғиниб, орада шу бахт учун Яратганга шукрона айтиб кўз ёш тўкардик. Йиғимизда кулгули шикоят, ниҳоясиз алам, осмон қадар нафрат бўлмасди.
Менимча биз- саксоничи йиллар авлоди “завол топган авлод” эмасмиз. Чунки, биз керагидан ортиқ севдик, кулдик ва йиғладик. Завол топган авлод эса одатда севмайди ва кулмайди. Севиш ва кулишга улгурмай туриб хазон бўлади. У фақат йиғлайди, холос. Шикоят қилиб, алам қилиб, нафратланиб кўз ёш тўкади. Худди ўтган асрдаги иккита жаҳон урушидан чиққан бахтсиз авлод каби.
Шерзод Ортиқов
