esse
Yozning chillasi bo‘lishiga qaramay, olamda kuzning bahavo nafasi hukmron. Birdan sharros quygan yomg‘ir uy chetidagi bog‘da kitob o‘qib xayolga tolgan Yo‘ldoshali opoqimni sergaklantirdi. Darrov o‘zini panaga olayotgan bobom “Zab havo bo‘ldi-da”, deb to‘yib-to‘yib nafas olarkan, bu yil boshqacha kelganini ta’kidladi. Aytishicha, doim behuzur qiladigan allergiya bu yil ortiqcha bezovta qilmaganmish. Toza havodan bahra olgach “Pandemiya sabab Ozon qatlamidagi tuynuklar ham tiklanayotgandir”, deya uyga kirib ketdi. Men esa pandemiyaning Ozon qatlamiga nima aloqasi bor deb o‘ylab, u bilan bog‘liq ma’lumotlarga yanada qiziqib qoldim.
Yaqinda Ozon qatlami haqida dars o‘tgandik.
Ozon qatlamining asosiy qismi stratosfera bo‘lib, yer yuzidan 15-50 km. balandlikda joylashgan. Bu qatlamning insoniyat organizmi, hayvonlar, o‘simliklar olamini quyoshning zararli ultrabinafsha nurlaridan asraydi. Afsuski, insoniyat yetkazgan zararlar oqibatida ushbu qatlam yemirila boshlagan. Dastlab undagi tuynuklar 1985 yilda Antraktida ustida, keyinchalik Avstraliya ustida kuzatilgan. 1998 yilda Shimoliy qutb tepasida ozon qatlamidagi tuynuk hajmi rekord darajaga – 26 mln. kv. km. ga yetgan. Bu esa Avstraliya qit’asidan uch barobar katta maydonni tashkil qiladi.
Ultrabinafsha nurlari insonda immun tizimining susayishi, ko‘z zararlanishi kabi holatlar bilan bir qatorda hosildorlik pasayishiga, okeandagi jonzot va o‘simliklarning erta halok bo‘lishiga olib keladi.
Buni o‘zimcha tasavvur qildim, tojdor virusdan himoyalanish uchun taqqan niqobimizning yarmi yo‘q yoki teshik bo‘lsa bizni virusdan himoya qiladimi? Yo‘q, albatta. Ozon qatlamini ham shunday deb bilaman.
Pandemiya iqtisod, turizm va davlatlar byudjetiga zarar yetkazgani, tibbiyotimiz ham katta sinovdan o‘tgani barchamizga ma’lum. Lekin tabiat uchun anchagina foyda keltirdi. Birgina mashinalar qatnovi kamligi, havodagi zararli gazlarni kamaytirgan. Bu esa inson salomatligida katta ahamiyatga ega. Aytishlaricha, karantin paytida Shanxay aholisi ilk bor musaffo osmonni ko‘rishibdi. Xitoyning shimoliy qismidagi havo qatlamida inson o‘pkasiga chuqur kirib, sog‘liqqa jiddiy zarar yetkazuvchi 2,5 mikrongacha bo‘lgan qattiq zarralar ham 35 foizga kamayibdi. G‘arbiy Yevropa va AQSHda esa azot dioksidi chiqindilari o‘tgan yilning shu davri bilan qiyoslaganda 40-60 foizga pasayibdi. Bu oxirgi 30 yil davomidagi rekord natija ekan.
Bunday misollardan ko‘plab keltirish mumkin. Buni tabiatning tozarganidan, osmon musaffoligidan yaxshi anglab turibmiz. Televizorda aytishicha, Venetsiyadagi daryo qirg‘oqlariga noyob hayvonlar ham qaytayotgan ekan…
Ammo bularning bari pandemiya tufayli joriy qilingan karantin natijasi ekani odamni biroz o‘ylantiradi. Qahramon shoirimiz Abdulla Oripovning satrlari esimga keladi:
Bunday holga na yig‘lab, na kulish kerak,
Nahot bir ish bitish uchun o‘lish kerak?!
Keyin ketma-ket savollar yog‘ilaveradi: ozon qatlamiga zarar yetkazmasligimiz uchun, nahotki, pandemiya bo‘lishi shart?
Nahotki tabiatni ifloslantirmaslik uchun kasallik qo‘rquvi bilan uylariga “qamash” kerak?
Nahotki ona Sayyoramizni farzandlari bo‘la turib asrashimiz uchun boshimizga qandaydir balo kelishini kutayotgan bo‘lsak?
Nahotki atrof-muhit ozodaligiga odamzodning aralashuvi xalal berayotgan bo‘lsa?
Nahotki…
Ruxshona NISHONOVA,
Erkin Vohidov nomidagi ijod maktabining 9-sinf o‘quvchisi
